Երկրորդ մաս
ՄԱՂԸ ԵՎ ԱՎԱԶԸ
Ամբողջ օրը նրանք կարդում էին, իսկ երկնքից նոյեմբերյան սառն անձրեւը թափվում էր խաղաղված տան վրա։ Նրանք կարդում էին նախասենյակում։ Հյուրասենյակը ամայի ու գորշ էր թվում։ Նրա համրացած պատերին չէր խաղում գույների ծիածանը, չէին առկայծում հրավառության ցոլքերը, չկային ոսկեկար ցանցկեն զգեստներ հագած կանայք, եւ սեւ թավշյա կոստյումներով տղամարդիկ 100 ֆունտանոց ճագարներ չէին հանում արծաթավուն լայնեզր գլխարկներից։ Հյուրասենյակը մեռյալ էր։ Միլդրեդը սառած, անարտահայտիչ հայացքով շարունակ նայում էր լռին պատերին, իսկ Մոնթագը մերթ անհանգիստ չափչփում էր սենյակը, մերթ նորից պպզում եւ մի քանի անգամ բարձրաձայն կարդում որեւէ էջ։
«Դժվար է ասել, թե հատկապես որ պահին է ծնվում բարեկամությունը։ Ջուրը կաթիլ—կաթիլ լցնելիս, լինում է մի վերջին կաթիլ, որից հանկարծ բերնեբերան լցվում է անոթը եւ թափվում եզրից, ճիշտ նույնն է, երբ բարի արարքներից մեկը հանկարծ լիքը լցնում է սիրտդ»։
Մոնթագը նստեց՝ ականջ դնելով անձրեւի խշշոցին։
— Գուցե եւ հենց այդ էր, որ կար մեր հարեւան աղջկա մեջ։ Ես այնպես եմ ուզում հասկանալ նրան։
— Բայց նա մեռել է։ Ի սեր աստծո, խոսենք որեւէ ապրողի մասին։
Չնայելով կնոջը՝ Մոնթագը, ողջ մարմնով դողալով, կտրեց—անցավ նախասենյակը եւ մտավ խոհանոց։ Երկար կանգնեց պատուհանի մոտ՝ հայացքը ապակիները թմբկահարող անձրեւին։ Երբ անձրեւը դադարեց, նա վերադարձավ արդեն աղջամուղջով պատված նախասենյակ եւ վերցրեց նոր գիրք։
— Մեր նախասիրած թեման է․ «Իմ մասին»։
Նա խեթ֊խեթ նայեց պատին։
— Մեր նախասիրած թեման է․ «Իմ մասին»։
— Այ դա հասկանում եմ,— ասաց Միլդրեդը։
— Իսկ Քլարիսի համար բնավ էլ նախասիրած թեմա չէր։ Նա սիրում էր խոսել ուրիշների մասին, իմ մասին։ Նա առաջինն էր իմ կյանքում, որ ինձ իսկապես դուր եկավ։ Ծանոթներիս մեջ միակն էր, որ նայում էր ուղիղ աչքերիս, այնպես, ասես ինչ֊որ բան արժեմ։
Նա հատակից վերցրեց երկու գրքերը, որ քիչ առաջ կարդում էր։
— Այս մարդիկ մեռել են շատ տարիներ առաջ, բայց ես գիտեմ, որ նրանց բոլոր գրածներն այսպես թե այնպես կապված են Քլարիսի հետ։
Դրսից թույլ ճանկռտոց լսվեց։
Մոնթագը քարացավ։ Միլդրեդը, ծանր շնչելով, սեղմվեց պատին։
— Դռան ետեւում ինչ֊որ մեկը կա… Ինչո՞ւ է խոսափողը լռում։
— Անջատել եմ։
Դռան ետեւից լսվում էր թույլ ֆսֆսոց, էլեկտրաջեռուցման թեթեւ թշշոց։
Միլդրեդը ծիծաղեց։
— Ախր դա պարզապես շուն է… Վռնդե՞մ։
— Չհամարձակվես։ Տե՛ղդ նստիր։
Լռության։ Դրսում սառն անձրեւ էր մաղում։ Իսկ փակ դռան տակից փչում էր էլեկտրական կապույտ պարպումների նուրբ հոտը։
— Շարունակենք,— հանգիստ ասաց Մոնթագը։
Միլդրեդը ոտքով հարվածեց գրքին։
— Գրքերը մարդիկ չեն։ Դու կարդում ես, ես նայում եմ շուրջս, բայց ոչ ոք չկա։
Մոնթագը նայում էր հյուրասենյակի պատերին, մեռած ու գորշ, ինչպես օվկիանոս, որ պատրաստ է ալեկոծվելու, եռալու կյանքով, եթե միայն միացվի էլեկտրական արեւը։
— Իսկ «ազգականները» կենդանի մարդիկ են։ Նրանք ինչ֊որ բան են ասում ինձ, ես ծիծաղում եմ, նրանք ծիծաղում են։ Հապա գույնե՜րը…
— Այո՛, գիտեմ։
— Բացի այդ, եթե հրկիզապետ Բիթին իմանա այս գրքերի մասին…,— Միլդրեդը մտածմունքի մեջ ընկավ։ Դեմքի զարմանքը փոխվեց սարսափի։
— Նա կարող է գալ այստեղ, այրել տունը, «ազգականներին», ամեն ինչ։ Սոսկալի՜ է։ Նապա մտածի՛ր, թե որքան փող ենք ներդրել այս տան վրա։ Ինչո՞ւ ես պետք է կարդամ այս գրքերը, հանուն ինչի՞։
— Ինչո՞ւ, հանուն ինչի՞,— գոչեց Մոնթագը։— Անցած գիշեր ես օձ տեսա։ Աշխարհում ավելի արգահատելի բան չկա։ Նա կարծես սատկած էր, բայց միաժամանակ կենդանի։ Նա կարող էր տեսնել, բայց չէր տեսնում։ Ուզո՞ւմ ես տեսնել այդ օձին։ Նա անհետաձգելի օգնության հիվանդանոցում է, այնտեղ մանրամասն գրված է, թե ինչպիսի աղտեղություն դուրս քաշեց քեզնից։ Գուցե գնա՞ս այնտեղ, ընթերցե՞ս քարտարանում պահվող գրառումը։ Միայն թե չգիտեմ՝ ի՞նչ խորագրի տակ փնտրել՝ «Գայ Մոնթագ», թե՞ «Սարսափ» կամ «Պատերազմ»։ Իսկ գուցե գնաս տեսնես այն տունը, որ անցած գիշեր այրվե՞ց։ Մոխրի մեջ պեղես այն կնոջ ոսկորները, որը ողջակիզվեց իր տան հետ միասին։ Իսկ Քլարիս Մըքլե՞լընը։ Որտե՞ղ փնտրել հիմա նրան։ Դիարանո՞ւմ։ Ահա լսի՛ր։
Տան վերեւում իրար ետեւից սրընթաց անցան ռմբակոծիչները, անցան հռնդյունով, դղրդյունով, սուլոցով, ասես անտեսանելի վիթխարի օդափոխիչ էր պտտվում երկնքի դատարկ խոռոչում։
— Տե՜ր աստված, — բացականչեց Մոնթագը,— ամեն ժամ նրանք ոռնում են մեր գլխավերեւում։ Մեր կյանքի ամեն վայրկյանը հագեցված է այդ դժոխային ռմբակոծիչներով։ Ինչո՞ւ ոչ ոք չի խոսում այդ մասին։ 1960 թվականից հետո մենք սկսել ենք եւ հաղթել երկու ատոմային պատերազմում։ Մի՞թե պատճառն այն չէ, որ զվարճանալով տանը, լիովին մոռացել ենք մնացյալ աշխարհը։ Արդյոք այն պատճառով չե՞նք այսպես հարուստ, որ աշխարհն այնքան աղքատ է, իսկ մեր հոգն էլ չէ։ Ես լսել եմ, որ ամենուր մարդիկ կիսաքաղց են, իսկ մենք կուշտ ենք։ Արդյոք ճի՞շտ է, որ ողջ աշխարհը տաժանակիր աշխատում է, իսկ մենք զվարճանում ենք։ Դրա համար չէ՞, որ սաստիկ ատում են մեզ։ Ես վաղուց եմ լսել, որ բոլորն ատում են մեզ։ Իսկ գիտե՞ս, թե ինչու։ Ես չգիտեմ։ Գուցե այս գրքե՞րը բացեն մեր աչքերը։ Գուցե դրա՞նք նախազգուշացնեն մեզ՝ չկրկնել նույն անուղղելի սխալները։ Ես չեմ հիշում, թե քո հյուրասենյակի այդ ապուշները երբեւէ այդ մասին խոսած լինեն։ Աստվա՜ծ իմ, Միլլի, ախր, ինչպե՞ս չես հասկանում։ Եթե օրական մի քիչ կարդանք, ասենք, օրը մի ժամ, երկու ժամ, գուցե թե…
Հեռախոսը զնգաց։ Միլդրեդը ճանկեց լսափողը։
— Աանա։— Նա ուրախացած ծիծաղեց։֊— Այո՛, Սպիտակ ծաղրածուն է երեկոյան ծրագրով։
Մոնթագը գնաց դեպի խոհանոց եւ գիրքը նետեց սեղանին։
«Մոնթագ,— դիմեց ինքն իրեն,— դու իսկապես հիմար ես։ Սակայն ինչպե՞ս վարվել։ Գրքերի մասին հայտնել կայա՞ն։ Մոռացությա՞ն տալ»։— Նա կրկին բացեց գիրքը, ջանալով չլսել Միլդրեդի ծիծաղը։
«Խե՜ղճ Միլլի,— մտածեց նա։— Խե՜ղճ Մոնթագ։ Չէ՞ որ դու նույնպես գլուխ չես հանում։ Որտեղից օգնություն խնդրել, որտե՞ղ ուսուցիչ գտնել, երբ արդեն այդքան ժամանակ կորսված է»։
Չպետք է հանձնվել։ Նա փակեց աչքերը։ Դե, իհարկե, նա կրկին զգաց, որ մտածում է քաղաքային զբոսայգու մասին, ուր մի տարի առաջ անցողակի մտել էր։ Վերջերս հաճախ էր հիշում այդ մասին։ Եվ այժմ էլ հիշողության մեջ պարզորոշ գծագրվեց այն ամենը, ինչ կատարվեց այդ օրը՝ զբոսայգում․ սաղարթախիտ անկյունը, նստարանին նստած սեւ կոստյումով ծերուկը, որ, Մոնթագին տեսնելով, արագորեն ինչ֊որ բան խոթեց վերարկուի գրպանը։
… Ծերուկը տեղից վեր ցատկեց, ասես ուզում էր վազել։ Իսկ Մոնթագն ասաց․
— Սպասե՛ք։
— Ես ոչ մի մեղք չունեմ,— դողահար բացականչեց նա։
— Իսկ ո՞վ ասաց, թե դուք մեղավոր եք։
Որոշ ճամանակ նրանք լուռ նստել էին կանաչ սաղարթների աղոտ ցոլքերի մեջ։ Հետո Մոնթագը խոսք բացեց եղանակի մասին, եւ ծերուկը պատասխանեց ցածր, թույլ ձայնով։ Դա տարօրինակ, խաղաղ հանդիպում էր։ Ծերուկը խոստովանեց, որ ինքը անգլերեն լեզվի պաշտոնանկ պրոֆեսոր է, աշխատանքից զրկվել է քառասուն տարի առաջ, երբ ուսանողների եւ նյութական աջակցության բացակայության պատճառով փակվեց հումանիտար գիտությունների վերջին քոլեջը։ Անունը Ֆաբեր էր, եւ երբ նա այլեւս չէր վախենում Մոնթագից, դարձավ շատախոս։ Սկսեց խոսել ցածր, համաչափ ձայնով, նայելով երկնքին, ծառերին, զբոսայգու կանաչ բացատներին։ Նրանք զրուցեցին շուրջ մեկ ժամ։ Հանկարծ ծերուկը ինչ֊որ բան արտասանեց, եւ Մոնթագը հասկացավ, որ անհանգ բանաստեղծություն է։ Հետո, սիրտ առնելով, կրկին ինչ֊որ բան արտասանեց՝ նույնպես բանաստեղծություն։ Ձեռքը սեղմելով վերարկուի ձախ գրպանին՝ Ֆաբերը քնքշորեն արտաբերում էր բառերը։ Մոնթագն զգաց, որ եթե ձեռքը մեկնի, ծերուկի գրպանից բանաստեղծությունների հատորյակ կհանի։ Բայց նա չմեկնեց։ Նրա ձեռքերն անզգա ընկած էին ծնկներին։
— Չէ՞ որ ես խոսում եմ ոչ թե բուն իրերի մասին, սը՛ր,— ասաց Ֆաբերը։— Ես խոսում եմ իրերի էության մասին։ Նստած եմ այստեղ եւ գիտեմ, որ ապրում եմ։
Ահա այն ամենը, ինչ տեղի ունեցավ այն ժամանակ։ Մեկ ժամ տեւած մենախոսություն, բանաստեղծություններ ու մեկնաբանություններ, իսկ հետո ծերուկը դողացող մատներով թղթի կտորի վրա գրեց իր հասցեն։ Մինչ այդ պահը երկուսն էլ խուսափում էին հիշատակել, որ Մոնթագը հրկիզող է։
— Ձեր քարտարանի համար է,— ասաց ծերուկը,— եթե ձեր մտքով անցնի բարկանալ ինձ վրա։
— Ես չեմ բարկանում,— զարմացած ասաց Մոնթագը։
Նախասենյակից լսվեց Միլդրեդի անզուսպ քրքիջը։
Բացելով ննջարանի պատի պահարանը՝ Մոնթագը թերթեց «Ենթակա են հետաքննության» (?) մակագրությամբ արկղի քարտերը։ Դրանց մեջ էր Ֆաբերի քարտը։ Այն ժամանակ Մոնթագը չէր մատնել նրան, բայց եւ հասցեն չէր ոչնչացրել։
Նա հավաքեց հեռախոսի համարը։ Հեռախոսալարի մյուս ծայրին ազդանշանը մի քանի անգամ կրկնեց Ֆաբերի անունը, եւ, վերջապես, ընկալուչում լսվեց պրոֆեսորի թույլ ձայնը։ Մոնթագը ներկայացավ։ Տիրեց երկարատեւ լռություն։ Եվ ապա՝
— Այո՛, միստր Մոնթագ։
— Պրոֆեսոր Ֆաբեր, ես ուզում եմ ձեզ ոչ այնքան սովորական մի հարց տալ։ Մեր երկրում քանի «Աստվածաշունչ» է մնացել։
— Չեմ հասկանում՝ ինչի՞ մասին եք խոսում։
— Ես ուզում եմ իմանալ՝ գեթ մի օրինակ «Աստվածաշունչ» մնացե՞լ է։
— Ուզում եք ծուղա՞կը գցել ինձ։ Ես չեմ կարող պատահական մարդկանց հետ խոսել հեռախոսով։
— Քանի՞ օրինակ է մնացել Շեքսպիրի, Պլատոնի ստեղծագործություններից։
— Ոչ մի, դուք ինձնից լավ գիտեք։ Ո՛չ մի։
Ֆաբերը նետեց ընկալուչը։
Մոնթագը նույնպես ցած դրեց ընկալուչը։ Ո՛չ մի։ Հրակայանի ցուցակից Մոնթագն ինքն էլ գիտեր։ Սակայն, չգիտես ինչու, նա ցանկանում էր լսել հենց Ֆաբերից։
Նախասենյակում հանդիպեց Միլդրեդին, նրա դեմքը հուզմունքից շառագունել էր։
— Այսօր մեզ հյուր են գալու տիկինները։
Մոնթագը նրան ցույց տվեց մի գիրք։
— Սա Հին եւ Նոր կտակարանն է, եւ գիտե՞ս, Միլդրեդ…
— Խնդրում եմ, մի՛ սկսիր…
— Սա, հնարավոր է, միակ փրկված օրինակն է՝ մեր աշխարհամասում։
— Բայց դու պետք է այսօր եւեթ վերադարձնես։ Չէ՞ որ հրկիզապետ Բիթին գիտի այդ գրքի մասին։
— Հազիվ թե իմանա՝ հատկապես ի՞նչ գիրք եմ բերել։ Կարելի է մեկ ուրիշը հանձնել։ Բայց ո՞րը։ Ջե՞ֆերսոնը։ Գուցե Թո՞րոն։ Ո՞րն է պակաս արժեքավոր։ Եվ հետո, եթե ես փոխեմ, եւ Բիթին իմանա, թե հատկապես ո՛ր գիրքն եմ գողացել, նա գլխի կընկնի, որ մեզ մոտ մի ամբողջ գրադարան կա։
Միլդրեդի շրթունքները ջղաձգվեցին։
— Հապա մտածիր, թե ինչ ես անում։ Դու մեզ կկործանես։ Քեզ համար ո՞վ է կարեւոր՝ ե՞ս, թե «Աստվածաշունչը»։
Նա արդեն նորից ջղային ճչում էր՝ սեփական տաքությունից հալվող մոմե տիկնիկի նման։
Բայց Մոնթագը չէր լսում նրան, նա լսում էր Բիթիի ձայնը։
«Նստեցեք, Մոնթագ։ Նայեցեք։ Վերցնում ենք առաջին էջը։ Զգուշությամբ, ինչպես ծաղկաթերթ, այրում ենք։ Հետո՝ երկրորդը։ Կրակը դրանք վեր է ածում սեւ թիթեռների։ Գեղեցիկ է, չէ՞։ Այժմ երկրորդ էջից կպցրեք երրորդը եւ այդպես շղթայաբար, էջ առ էջ, գլուխ առ գլուխ, բոլորը հիմարություններ են՝ ամփոփված բառերում, բոլորը՝ սուտ խոստումներ, հնամաշ մտքեր, իր դարն ապրած փիլիսոփայություն»։
Բիթին նստել էր քրտնաթոր ճակատով, իսկ նրա շուրջը հատակը ծածկված էր սեւ թիթեռների դիակներով, որոնք զոհվել էին բոցեղեն մրրիկի մեջ։
Միլդրեդը լռեց նույնքան անսպասելի, ինչպես սկսել էր ճչալ։ Մոնթագը նրա վրա ուշադրություն չէր դարձնում։
— Մի ելք է մնում,— ասաց նա։— Մինչեւ երեկո, երբ ես ստիպված կլինեմ գիրքը հանձնել Բիթիին, պետք է պատճենահանեմ։
— Դու տանը կլինե՞ս, երբ Սպիտակ ծաղրածուի ծրագիրն սկսվի եւ տիկինները հյուր գան,— բղավեց Միլդրեդը նրա ետեւից։
Չշրջվելով՝ Մոնթագը կանգ առավ դռների մեջ։
— Մի՛լլի։
Լռություն։
— Ի՞նչ։
— Միլլի, Սպիտակ ծաղրածուն սիրո՞ւմ է քեզ։
Ոչ մի պատասխան։
— Միլլի,— նա լիզեց չոր շրթունքները,— արդյոք քո «ազգականները» սիրո՞ւմ են քեզ։ Սիրում են ամբողջ սրտով ու հոգո՞վ։ Հա՞, Միլլի։
Մոնթագն զգաց, որ կինը աչքերը շփոթահար թարթելով նայում է իր ծոծրակին։
— Ինչո՞ւ ես այդպիսի հիմար հարցեր տալիս։
Մոնթագն ուզում էր լաց լինել, բայց շրթունքներն ամուր սեղմված էին, եւ աչքերում արցունք չկար։
— Եթե դռան ետեւում շուն տեսնես, իմ փոխարեն ոտքով կխփես,— ասաց Միլդրեդը։
Նա անվճռական կանգնել էր դռան առաջ, ականջ դնելով։ Ապա բացեց եւ դուրս ելավ։
Անձրեւը դադարել էր, անամպ երկնքում արեւը թեքվում էր դեպի մայրամուտ։ Տան շրջակայքում ոչ ոք չկար, փողոցն ու մարգագետինն ամայի էին։
Մոնթագը թեթեւ հոգոց հանեց, ապա ետեւից շրխկացրեց դուռը։
Մոնթագը մետրո գնաց։
«Ասես ամբողջովին քարացել եմ,— մտածեց նա։— Այդ երբվանի՞ց սկսվեց։ Ե՞րբ կարծրացան դեմքս, մարմինս, արդյո՞ք այն գիշեր, երբ խավարում ոտքով բախվեցի դեղահաբի սրվակին, որն ասես թաքցրած ական լիներ։
Կանցնի, մտածեց նա։ Գուցե ոչ միանգամից, թերեւս՝ մի առժամանակ հետո։ Բայց ես ամեն ինչ կանեմ, որ անցնի, եւ Ֆաբերն էլ կօգնի ինձ։ Ինչ—որ մեկը կվերադարձնի իմ նախկին դեմքը, իմ ձեռքերը, նրանք կրկին կդառնան այնպիսին, ինչպիսին եղել են։ Հիմա նույնիսկ ժպիտը՝ հրկիզողի սովորական ժպիտը, լքել է ինձ։ Առանց նրա ես կորած եմ»։
Լուսամուտներում առկայծում էին թունելի պատերը՝ բաց դեղնավուն հախճասալիկներ եւ թանձր խավար, թվեր եւ նորից խավար, ամեն ինչ սլանում էր կողքով, գումարվում ընդհանուրին։
Մի անգամ, երբ ինքը դեռ երեխա էր, ամառվա մի շոգ օր նստել էր ծովափի դեղին ավազաթմբին եւ փորձում էր ավազը լցնել մաղը, որովհետեւ իր չարասիրտ զարմիկն ասել էր․ «Եթե մաղն ավազով լցնես, տասը սենթ կտամ»։ Բայց որքան ավելի արագ էր նա լցնում մաղը, նույնքան արագ էր ավազը չոր խշշոցով թափվում։ Նրա ձեռքերը հոգնել էին, ավազն այրում էր կրակի նման, իսկ մաղը դատարկ էր։ Հուլիսյան այդ տոթ օրը նա լուռ նստել էր ծովափին, եւ արցունքները հոսում էին այտերով։
Այժմ, երբ օդամուղ գնացքը թռցնում էր նրան, ցնցելով ու ճոճելով ստորերկրյա դատարկ միջանցքներում, նա հիշեց մաղի անողոք տրամաբանությունը եւ հայացքը ցած հառելով, հանկարծ տեսավ, որ ձեռքին պահել է բաց «Աստվածաշունչը»։ Վագոնում մարդիկ կային, բայց նա, չթաքցնելով, գիրքը պահում էր ձեռքում, եւ հանկարծ գլխով անցավ անհեթեթ մի միտք, եթե արագ ու անընդհատ կարդա, ապա գուցե եւ մաղում մի քիչ ավազ մնա։ Նա սկսեց կարդալ, բայց բառերը շաղվում էին, իսկ չե՞ որ մի քանի ժամ հետո նա կտեսնի Բիթիին եւ նրան կհանձնի գիրքը, ուստի ոչ մի արտահայտություն չպետք է սպրդի, հարկավոր է հիշել յուրաքանչյուր տողը։ «Ես պետք է այդ անեմ, ես կստիպեմ ինձ այդ անել»։
Նա ջղաձգորեն սեղմեց գիրքը։
Վագոնում ոռնում էին բարձրախոսները․
— «Դենըմ» ատամի մածուկ։
— Լռիր,— մտածեց Մոնթագը։— «Նայեցեք վայրի շուշանին, ինչպե՜ս է աճում»։
— «Դենըմ» ատամի մածուկ։
«Ոչ ջանք է թափում…»։
— «Դենըմ»…
«Նայեցեք վայրի շուշանին…»։ Լռիր, վերջապես, լռիր…
— Ատամի մածո՜ւկ…
Նա նորից բացեց գիրքը, սկսեց տենդագին թերթել էջերը, որոնք նա շոշափում էր կույրի պես, անթարթ նայում ամեն մի տողի, ամեն մի տառի։
— «Դենըմ»։ Տառ առ տառ՝ դ—ե—ն…
«Ոչ ջանք է թափում ու ոչ հյուսում է»։
Մաղից թափվող չոր ավազի խշշոց։
— «Դենըմը» թարմացնում է…
«Նայեցեք վայրի շուշանին, շուշանին, շուշանին»։
— Ատամները մաքրող «Դենըմ»։
— Լռեցե՜ք, լռեցե՜ք, լռեցե՜ք…,— այս աղերսանքը, օգնության կանչը այնպիսի ուժով դուրս պոկվեց Մոնթագի կրծքից, որ ինքն էլ չնկատեց՝ ինչպես ոտքի թռավ։ Աղմկոտ վագոնի շփոթված ուղեւորները վախեցած մի կողմ թեքվեցին խելացնոր, աղաղակից կարմրատակած դեմքով, բորբոքված շրթունքներով մարդուց, որ ձեռքին սեղմել էր բաց գիրքը։ Բոլորը երկյուղով էին նայում նրան, բոլորը, ովքեր մի րոպե առաջ հանգիստ, ոտքերով չափ էին տալիս գովազդերին՝ «Դենըմ», «Դենըմ» ատամի մածուկ, «Դենըմ», «Դենըմ» ատամի մածուկ՝ մեկ—երկու, մեկ—երկու, մեկ—երկու—երեք, մեկ—երկու, մեկ—երկու, մեկ—երկու—երեք… Բոլորը, ովքեր մեքենաբար քթի տակ դնդնում էին․ «Մածուկ, մածուկ, ատամի մածուկ, մածուկ, մածուկ, ատամի մածուկ…»։
Եվ ասես ի հատուցումն, ռադիոն Մոնթագի վրա մի տոննա երաժշտություն թափեց՝ մետաղի շռինդի, թիթեղի, պղնձի, արծաթի, արույրի զնգոցների տարափ։ Մարդիկ ստիպված էին խաղաղվել, քանի որ փախչելու տեղ չունեին, հսկա օդամուղ գնացքը սլանում էր ստորգետնյա խոր թունելով։
— Վայրի շուշան…
— «Դենըմ»։
— Ասացի՝ շուշան…
Մարդիկ զարմանքով նայեցին նրան․
— Ուղեկցորդին կանչեք։
— Խելքը թռցրել է…
— Նոլ Վյու կայարան։
Գնացքը սուլոցով օդ բաց թողեց եւ կանգ առավ։
— Նոլ Վյու,— բարձր։
— «Դենըմ»,— շշուկով։
Մոնթագի շուրթերը հազիվ էին շարժվում։
— Շուշան…
Ֆշշալով վագոնի դուռը բացվեց, Մոնթագը դեռեւս կանգնած էր։ Հեւոց արձակելով՝ դուռն սկսեց փակվել։ Եվ միայն այդ ժամանակ Մոնթագը շարժվեց առաջ՝ հրմշտելով մյուս ուղեւորներին եւ շարունակելով անձայն գոռալ՝ փակվող դռան նեղ ճեղքից ժամանակին դուրս նետվեց կառամատույց։ Նա վազեց թունելի սպիտակ հախճասալիկների վրայով՝ ուշադրություն չդարձնելով շարժասանդուղքներին, որովհետեւ ցանկանում էր զգալ՝ ինչպես են շարժվում իր ոտքերը, ձեռքերը, ինչպես են պրկվում ու թուլանում թոքերը, ամեն մի ներշնչման եւ արտաշնչման ժամանակ՝ ինչպես է օդը քերծում կոկորդը։ Նրան հետապնդում էր նույն ձայնը՝ «Դենըմ», «Դենըմ», «Դենըմ»։
Օձի նման ֆշշալով՝ գնացքն անհետացավ մութ թունելում։
— Ո՞վ է։
— Ես եմ, Մոնթագը։
— Ի՞նչ եք ուզում։
— Ներս թողեք ինձ։
— Ես ոչինչ չեմ արել։
— Ես մենակ եմ։ Հասկանո՞ւմ եք, մենակ եմ։
— Երդվեցեք։
— Երդվում եմ։
Դուռը դանդաղ բացվեց, Ֆաբերը դուրս նայեց։ Ցերեկվա պայծառ լույսի տակ նա շատ ծեր էր թվում, թուլակազմ, վախեցած։ Ծերուկն այնպիսի տեսք ուներ, ասես երկար տարիներ տնից դուրս չէր եկել։ Նրա դեմքը եւ սենյակի սպիտակ սվաղած պատերը նույն գույնի էին։ Ճերմակ էին թվում նրա եւ՛ շուրթերը, եւ՛ այտերի մաշկը, եւ՛ մազերը, եւ՛ խամրած գորշակապույտ աչքերը։ Բայց հանկարծ նրա հայացքն ընկավ այն գրքին, որ Մոնթագը պահել էր թեւի տակ, եւ ծերուկը միանգամից փոխվեց, այժմ նա ոչ այդքան ծեր էր թվում, ոչ էլ թույլ։ Նրա վախը կամաց—կամաց անցնում էր։
— Ներեցեք, ստիպված ենք զգուշավոր լինել։
Ֆաբերի աչքերը գամված էին գրքին։
— Ուրեմն՝ ճի՞շտ է։
Մոնթագը ներս մտավ։ Դուոը փակեց։
— Նստեցեք,— Ֆաբերը ետ քաշվեց, աչքը չկտրելով գրքից, ասես վախենում էր, թե կանհետանա, եթե գեթ մի վայրկյան հայացքը թեքի։ Նրա ետեւում ննջարանի բաց դուռն էր, ներսում՝ սեղանը, որի վրա խառնիխուռն թափված էին ինչ֊որ մեխանիզմների մասեր եւ աշխատանքային գործիքներ։ Մոնթագն այդ ամենը նշմարեց սոսկ անցողակի, որովհետեւ Ֆաբերը՝ նկատելով, թե ինչ ուղղությամբ է նայում նա, արագ շրջվելով՝ ծածկեց դուռը։ Նա կանգնել էր, դողացող ձեռքով սեղմելով բռնակը։ Ապա անվճռական հայացքը հառեց Մոնթագին։
Այժմ Մոնթագը նստել էր՝ ծնկների վրա պահելով գիրքը։
— Այդ գիրքը… Որտե՞ղ եք դուք…
— Գողացել եմ։
Ֆաբերն առաջին անգամ նայեց ուղիղ Մոնթագի աչքերին։
— Դուք խիզախ մարդ եք։
— Ոչ,— ասաց Մոնթագը։— Բայց իմ կինը մեռնում է։ Աղջիկը, որ իմ բարեկամն էր, մեռել է արդեն։ Մի կին, որ կարոդ էր դառնալ իմ բարեկամը, ողջ—ողջ այրվեց մի օր առաջ։ Դուք միակն եք, որ կարող եք օգնել ինձ։ Ես ուզում եմ տեսնե՜լ։ Տեսնե՜լ…
Ֆաբերի ձեռքերը, որ դողում էին անհամբերությունից, պարզվեցին դեպի գիրքը։
— Կարելի՞ է։
— Այո՛, իհարկե։ Ներեցեք։— Մոնթագը նրան տվեց գիրքը։
— Որքա՜ն ժամանակ է անցել… Ես երբեք կրոնասեր չեմ եղել… Բայց որքան ժամանակ է անցել այն օրերից…,— Ֆաբերը թերթում էր գիրքը, որոշ հատվածներ կարդալով։— Ճիշտ նույնն է, այնպիսին, ինչպիսին ես հիշում եմ։ Աստվա՜ծ իմ, իսկ ինչպես են հիմա աղճատում մեր հեռուստատեսային հյուրասենյակներում․ Քրիստոսը դարձել է «ազգականներից» մեկը։ Ես հաճախ եմ մտածում՝ կճանաչե՞ր տեր աստվածը իր որդուն։ Մենք այնպես ենք նրան պճնազարդել։ Կամ, ավելի լավ է ասել, մերկացրել ենք։ Այժմ նա իսկական անանուխի ծամոն է դարձել, քաղցրավենիք, հյութ, սառնաշաքար, եթե իհարկե, չի զբաղվում որեւէ ապրանքի քողարկված ռեկլամով, առանց որի, իբր, չի կարող յոլա գնալ հավատացյալը։
— Գիտե՞ք, գրքերից մշկընկույզի կամ էլ անդրծովյան հեռավոր երկրներից բերված համեմունքի հոտ է գալիս։ Մանկուց ես սիրում էի հոտոտել գրքերը։ Աստվա՜ծ իմ, որքան հիանալի գրքեր կային, երբ դեռեւս մենք մեզ թույլ չէինք տալիս ոչնչացնել դրանք։
Նա թերթում էր էջերը։
— Միստր Մոնթագ, դուք ձեր առջեւ տեսնում եք վախկոտ մի մարդու։ Ես դեռ այն ժամանակ գիտեի, տեսնում էի, թե ուր ենք գլորվում, սակայն լռում էի։ Ես անմեղներից մեկն էի, նրանցից, ովքեր կարող էին ձայն բարձրացնել, երբ ոչ ոք արդեն չէր ուզում լսել «մեղապարտներին»։ Բայց ես լռեցի եւ, այդպիսով, հանցակից դարձա։ Եվ երբ, վերջապես, նրանք համակվեցին գրքերն այրելու գաղափարով, այդ գործում ներքաշելով հրկիզողներին, ես փոքրինչ փնթփնթացի ու հաշտվեցի, որովհետեւ ոչ ոք չսատարեց ինձ։ Իսկ հիմա չափազանց ուշ է։
Ֆաբերը փակեց «Աստվածաշունչը»։
— Այժմ ասացեք՝ ինչո՞ւ եք եկել ինձ մոտ։
— Ես զրուցելու կարիք ունեմ, բայց ոչ ոք չի լսում։ Ես չեմ կարող խոսել պատերի հետ, նրանք գոռում են ինձ վրա։ Չեմ կարող խոսել կնոջս հետ, նա լսում է միայն պատերին։ Ուզում եմ, որ մեկը լսի ինձ։ Եթե երկար խոսեմ, ապա հնարավոր է, ինչ֊որ խելամիտ բան ասեմ։ Եվ հետո ուզում եմ, որ դուք ինձ սովորեցնեք հասկանալ կարդացածս։
Ֆաբերը ակնապիշ նայեց Մոնթագի նիհար, սափրված, կապտաբծերով դեմքին։
— Ի՞նչն է ձեզ այդպես ցնցել։ Ի՞նչն է ձեր ձեռքից ցած գցել հրկիզողի ջահը։
— Չգիտեմ։ Մենք ամեն ինչ ունենք երջանիկ լինելու համար, բայց դժբախտ ենք։ Ինչ—որ բանում վրիպել ենք։ Ես ամենուրեք փնտրել եմ։ Իմացածս միակ բանը, որ նախկինում եղել է, իսկ այժմ չկա, գրքերն են, որոնք ես ինքս այրում եմ ահա արդեն տասը—տասներկու տարի։ Եվ ես մտածեցի՝ թերեւս գրքերն էլ օգնեն ինձ։
— Դուք անհուսալի երազող եք,— ասաց Ֆաբերը։— Այդ ամենը չափազանց ծիծաղելի կլիներ, եթե այդքան լուրջ չլիներ։ Ձեզ ոչ թե գրքեր են հարկավոր, այլ այն, ինչ երբեւէ եղել է դրանցում, ինչը կարող էր այժմ էլ լինել մեր հյուրասենյակների ծրագրերում։ Մանրամասների նկատմամբ նույնպիսի ուշադրություն եւ իրազեկություն կարող էր ցուցաբերվել եւ մեր ռադիո ու հեռուստատեսային հաղորդումներում։ Բայց, ավա՜ղ, նրանք այդ չեն անում։ Ո՛չ, ո՛չ, գրքերը միանգամից չեն տա ձեր փնտրածը։ Պետք է ինքներդ փնտրեք ամենուրեք, հին կինոնկարներում, վաղեմի ընկերների շրջանում։ Փնտրեք որտեղ հնարավոր է՝ հին գրամաֆոնային ձայնապնակներում, ձեր շրջակա բնության մեջ, հենց ձեր մեջ։ Գրքերը սոսկ մեկն են այն շտեմարաններից, որտեղ կուտակում ենք այն, ինչ վախենում ենք մոռանալ։ Նրանց մեջ չկա ոչ մի գաղտնիք, ոչ մի կախարդանք։ Կախարդանքը սոսկ այն է, ինչ ասում են գրքերը, այն, թե ինչպես են նրանք հավաքում, մի ամբողջական միասնության մեջ միացնում տիեզերքի տարբեր ծվենները։ Իհարկե, դուք չէիք կարող այդ իմանալ։ Դուք հավանաբար հիմա էլ լիովին չեք հասկանում, թե ինչի մասին եմ խոսում։ Դուք բնազդաբար ճիշտ եզրակացության եք հանգել, մեզ պակասում է երեք բան։ Առաջինը, գիտե՞ք, արդյոք, ինչո՞ւ են մեզ համար այդքան կարեւոր այսպիսի գրքերը։ Որովհետեւ որակ ունեն։ Իսկ ի՞նչ է նշանակում որակ։ Ինձ համար դա նախ գրքի հյուսվածքն է։ Այս գիրքը ծակոտիներ ունի, շնչում է։ Դիմագիծ ունի։ Կարելի է ուսումնասիրել մանրադիտակով։ Եվ դուք նրա մեջ կգտնեք կյանք, եռուն կյանք, որ հորդում է ձեր առջեւ իր անսպառ բազմազանությամբ։ Որքան շատ են ծակոտիները, որքան թղթի քառակուսի դյույմի վրա մեծ է կյանքի տարբեր կողմերի ճշմարտացի արտացոլումը, այնքան ավելի գեղարվեստական է երկը։ Ահա որակի իմ սահմանումը։ Պատկերել մանրամասները, նոր մանրամասներ։ Լավ գրողները սերտ շփման մեջ են կյանքի հետ։ Միջակները սոսկ հպանցիկ սահում են մակերեսով, իսկ վատերը բռնաբարում են այն եւ թողնում ճանճերին կեր։
— Այժմ հասկանո՞ւմ եք,— շարունակեց Ֆաբերը,— թե ինչու են գրքերն այդպիսի ատելություն հարուցում, ինչու ես դրանցից այդպես վախենում։ Նրանք մեզ ցույց են տալիս կյանքի դեմքի ծակոտիները։ Հարմարավետ կյանք փնտրողները կուզենային իրենց առջեւ տեսնել մեղրամոմե դալուկ դեմքեր՝ առանց ծակոտիների, մազաթափ ու անարտահայտիչ։ Մենք ապրում ենք մի այնպիսի ժամանակում, երբ ծաղիկները ծաղիկներով են ցանկանում սնվել, փոխանակ ներծծեն անձրեւի խոնավությունն ու արգավանդ հողի կենսահյութերը։ Բայց չէ՞ որ նույնիսկ հրավառությունը, նույնիսկ նրա գույների պերճությունն ու ճոխությունն ստեղծված է երկրի քիմիայով։ Իսկ մենք երեւակայում էինք՝ իբր կարող ենք ապրել ու աճել, սնվել ծաղիկներով եւ հրավառություններով, չավարտելով մեզ իրականությանը վերադարձնող բնական շրջափուլը։ Ծանո՞թ եք Անթեյի առասպելին։ Նա հսկա էր, անպարտելի ուժի տեր, քանի դեռ ամուր կանգնած էր հողին։ Բայց երբ Հերկուլեսը կտրեց նրան հողից եւ օդ հանեց, Անթեյը հեշտությամբ պարտվեց։ Ճիշտ նույնն է եւ մեզ՝ այժմ քաղաքում ապրողներիս համար, եթե ոչ, ապա ես արդեն կատարյալ խելագար եմ։ Այսպես, առաջինը, ինչ մեզ պակասում է, որակն է, մեր գիտելիքների հյուսվածքը։
— Իսկ ո՞րն է երկրորդը։
— Ազատ ժամանակը։
— Բայց մենք բավականաչափ ազատ ժամանակ ունենք…
— Ազատ ժամանակ՝ այո։ Իսկ մտածելու ժամանակ ունե՞նք արդյոք։ Ինչի՞ վրա եք վատնում ձեր ազատ ժամանակը։ Կա՛մ սլանում եք մեքենայով՝ ժամում հարյուր մղոն արագությամբ, այնպես, որ ուրիշ բանի մասին չի կարելի մտածել, բացի ձեզ սպառնացող վտանգից, կա՛մ ժամանակ եք սպանում՝ ինչ֊որ խաղ խաղալով, կա՛մ նստում եք չորսպատանի հեռուստացույց ունեցող սենյակում, իսկ նրանց հետ, արդեն, հո չեք կարող վիճել։ Ինչո՞ւ, որովհետեւ պատերի վրայի պատկերները «իրական» են։ Ահա նրանք ձեր առջեւ են, տեսանելի, ծավալ ունեն, եւ նրանք ձեզ ասում, ձեր գլուխն են մտցնում, թե ինչ պետք է մտածեք։ Դե, ձեզ էլ սկսում է թվալ, որ այն, ինչ նրանք ասում են, ճշմարիտ է։ Դուք սկսում եք հավատալ, որ ճշմարիտ է։ Այնպես հապճեպ են ձեզ պատրաստի եզրակացություններ հրամցնում, որ ձեր բանականությունը չի հասցնում առարկել․ «Ախր այդ ամենը համակ բարբաջանք է»։
— Միայն «ազգականներն» են կենդանի մարդիկ։
— Ներեցեք, ի՞նչ ասացիք։
— Կինս ասում է, որ հեռուստացույցն իրական է, իսկ գրքերը՝ ոչ։
— Եվ փա՜ռք աստծո, որ այդպես է։ Դուք կարող եք փակել գիրքը եւ նրան ասել՝ սպասիր։ Դուք նրա տիրակալն եք։ Իսկ ո՞վ կարող է կորզել ձեզ կառչուն մագիլներից, որոնք գերի են վերցնում, հենց որ միացնում եք հեռուստատեսային հյուրասենյակը։ Նրանք կավի պես կհունցեն ձեզ եւ իրենց ուզած ձեւը կտան։ Դա նույնպես «միջավայր» է, նույնքան իրական, որքան աշխարհը։ Այն դառնում է իսկություն, այն հենց ճշմարտությունն է։ Գրքերին կարելի է հաղթել բանականության ուժով։ Բայց իմ ողջ գիտելիքներով ու կասկածամտությամբ հանդերձ, ես երբեք իմ մեջ ուժ չեմ գտել՝ վեճի մեջ մտնելու հարյուր գործիքներից բաղկացած սիմֆոնիկ նվագախմբի հետ, որը ոռնում է ինձ վրա մեր հրեշավոր հյուրասենյակների գունավոր եւ տարածական էկրաններից։ Տեսնո՞ւմ եք, իմ հյուրասենյակը՝ չորս սովորական սվաղած պատեր են։ Իսկ սրանք,— Ֆաբերը ցույց տվեց երկու փոքրիկ ռետինե կոճակներ,— սրանք էլ նրա համար են, որ ականջներս խցանեմ մետրոյով երթեւեկելիս։
— «Դենըմ» ատամի մածուկ… «Ո՛չ ջանք է թափում եւ ոչ հյուսում է»,— շշնջաց Մոնթագը՝ աչքերը փակելով։— Այո։ Բայց ի՞նչ կպատահի հետո։ Գրքերը կօգնե՞ն մեզ։
— Միայն այն դեպքում, եթե ապահովվի երրորդ անհրաժեշտ պայմանը։ Առաջինը, ինչպես արդեն ասացի, մեր գիտելիքների որակն է։ Երկրորդը՝ ազատ ժամանակը, որպեսզի կարողանանք խորհրդածել, յուրացնել այդ գիտելիքները։ Իսկ երրորդն այն է, որ իրավունք ունենանք գործել այն ամենի հիման վրա, ինչ մենք քաղել ենք առաջին երկու պայմանների փոխազդեցությունից։ Բայց կասկածելի է, որ մի զառամյալ ծերուկ ու մի հիասթափված հրկիզող կարողանան ինչ֊որ բան փոխել այժմ, երբ գործն այսքան բարդացել է…
— Ես կարող եմ գրքեր ձեռք բերել։
— Դուք ձեզ վտանգի եք ենթարկում։
— Գիտե՞ք, մահապարտն էլ իր առավելություններն ունի։ Երբ այլեւս կորցնելու ոչինչ չկա, վտանգից չես վախենում։
— Հիմա դուք շատ հետաքրքիր միտք հայտնեցիք,— ծիծաղեց Ֆաբերը,— որը ոչ մի տեղ չեք կարդացել։
— Իսկ մի՞թե գրքերում գրում են այդ մասին։ Դա այնպես, հանկարծ, չգիտեմ ինչու, գլուխս եկավ։
— Ավելի լավ։ Ուրեմն՝ դուք դա չմոգոնեցիք ո՛չ ինձ համար, ո՛չ մեկ ուրիշի, առավել եւս՝ ոչ էլ ձեզ համար։
Մոնթագը թեքվեց Ֆաբերի կողմը։
— Այսօր ահա թե ինչ մտածեցի։ Եթե գրքերն իրոք այդպես արժեքավոր են, արդյոք չի՞ կարելի ճարել տպագրական հաստոց եւ տպել մի քանի օրինակ… Մենք կարող էինք…
— Մե՞նք։
— Այո, դուք եւ ես։
— Այդ արդեն չեղա՜վ,— Ֆաբերը կտրուկ շտկվեց։
— Գոնե թույլ տվեք՝ շարադրեմ իմ ծրագիրը…
— Եթե շարունակեք պնդել, ես կխնդրեմ, որ հեռանաք իմ տնից։
— Մի՞թե ձեզ չի հետաքրքրում։
— Ո՛չ, ինձ չեն հետաքրքրում այնպիսի խոսակցությունները, որոնց պատճառով կարող են այրել։ Այլ խնդիր է, եթե հնարավոր լիներ ոչնչացնել հրկիզողների բուն համակարգը։ Այ, եթե դուք առաջարկեիք տպել մի քանի գիրք եւ երկրով մեկ թաքցնել հրկիզողների տներում, այնպես որ կասկածի սերմեր ցանեիք իրենց՝ հրկիզողների շրջանում, ես կասեի՝ կեցցե՛ք։
— Գաղտնաբար ներս գցել գրքերը, ահազանգել եւ նայել, թե ինչպես են հրո ճարակ դառնում հրկիզողների տնե՞րը։ Ա՞յդ էիք ուզում ասել։
Ֆաբերը հոնքերը կիտեց եւ նայեց Մոնթագին, ասես առաջին անգամ էր տեսնում։
— Ես կատակում էի։
— Կարծում եք՝ խելացի՞ ծրագիր է։ Արժե՞ փորձել։ Սակայն ես պետք է հաստատ իմանամ, որ դա ինչ֊որ բան տեղից կշարժի։
— Ոչ ոք չի կարող երաշխավորել։ Չէ՞ որ մի ժամանակ գրքեր մեզ մոտ որքան ուզեք կային, իսկ մենք համառորեն զբաղված էինք մի բանով՝ փնտրում էինք ամենագահավեժ ժայռը, որպեսզի այնտեղից ցած թռչենք։ Ստույգ է միայն մի բան՝ այո՛, մեզ անհրաժեշտ է լիաթոք շնչել։ Այո՛, մեզ գիտելիքներ են պետք։ Եվ, թերեւս, շուրջ հազար տարի հետո, մենք կսովորենք թռիչքների համար ընտրել ավելի փոքր ժայռեր։ Չէ՞ որ գրքերը գոյություն ունեն, որպեսզի հիշեցնեն մեզ, թե ինչպիսի՜ բթամիտ ու համառ ավանակներ ենք մենք։ Դրանք նման են Կեսարի վարձու պահախմբին, որը նրա հաղթարշավի ժամանակ շշնջաց, «Հիշի՛ր, Կեսա՛ր, դու եւս մահկանացու ես»։ Մեզնից շատերը չեն կարող ամեն տեղ լինել, բոլորի հետ խոսել, այցելել աշխարհի բոլոր քաղաքները։ Մենք չունենք ո՛չ ժամանակ, ո՛չ դրամ, ո՛չ էլ այդքան շատ ընկերներ։ Այն ամենը, ինչ դուք փնտրում եք, Մոնթագ, գոյություն ունի աշխարհում, բայց հասարակ մարդը թերեւս սեփական աչքերով կարողանա տեսնել միայն մեկ հարյուրերորդը, իսկ մնացած իննսունինը տոկոսը նա ճանաչում է գրքերի միջոցով։ Երաշխիք մի՛ պահանջեք։ Եվ մի՛ սպասեք փրկություն ինչ֊որ մեկից՝ լինի մարդուց, մեքենայից թե գրադարանից։ Ինքներդ ստեղծեք այն, ինչը կարող է փրկել աշխարհը, եւ եթե խեղդվեք ճանապարհին, ապա գոնե կիմանաք, որ լողում էիք դեպի ափը։
Ֆաբերը ոտքի ելավ եւ սկսեց քայլել սենյակում։
— Ինչպե՞ս վարվենք,— հարցրեց Մոնթագը։
— Դուք լո՞ւրջ էիք ասում հրկիզողների մասին։
— Բացարձակապես։
— Նենգ ծրագիր է, խոսք չկա,— Ֆաբերը ջղային խեթեց դեպի ննջարանի դուռը։— Տեսնել, թե ողջ երկրում ինչպես են բոցավառվում հրկիզողների տները, կործանվում դավաճանության այդ օջախները։ Սալամանդրը լափում է սեփական պոչը։ Օ՜հ, հիանալի՜ է։
— Ես գիտեմ բոլոր հրկիզողների հասցեները։ Եթե մենք ունենայինք որեւէ ընդհատակյա…
— Մարդկանց չի կարելի վստահել, այդ է սարսափելին։ Դուք, մեկ էլ ես, ուրիշ էլ ո՞վ կնետվի կրակը։
— Մի՞թե չեն մնացել այնպիսի պրոֆեսորներ, ինչպիսին դուք եք։ Նախկին գրողներ, պատմաբաններ, լեզվաբաններ…
— Մեռել են կամ արդեն շատ ծեր են։
— Որքան ծեր, այնքան լավ։ Ավելի քիչ կասկած կհարուցեն։ Դուք հո ճանաչում եք այդպիսիներին եւ, հավանաբար, տասնյակներով։ Խոստովանեք։
— Այո, թերեւս։ Կան, օրինակ, բազմաթիվ դերասաններ, որոնք արդեն երկար տարիներ առիթ չեն ունեցել խաղալու Պիրանդելոյի, Շոուի կամ Շեքսպիրի գործերը, քանի որ նրանց պիեսները չափազանց հավաստի են արտացոլում կյանքը։ Մենք կարող ենք օգտագործել նրանց զայրույթը։ Եվ ազնիվ վրդովմունքը այն պատմաբանների, ովքեր վերջին քառասուն տարում ոչ մի տող չեն գրել։ Ճշմարիտ է, մենք կարող էինք դպրոց հիմնել եւ նորից սովորեցնել կարդալ ու մտածել։
— Այո՜։
— Բայց այդ ամենը կաթիլ է ծովի մեջ։ Մեր ողջ մշակույթը մեռած է։ Նրա բուն հենքը պետք է հալել եւ նոր կաղապար ձուլել։ Իսկ դա այնքան էլ դյուրին չէ։ Չէ՞ որ բանը սոսկ այն չէ, որ կրկին ձեռքդ վերցնես կես դար առաջ մի կողմ դրածդ գիրքը։ Հիշեցեք, որ հրկիզողների կարիքը հազվադեպ է զգացվում։ Մարդիկ ինքնակամ այլեւս գիրք չեն կարդում։ Այժմ դուք՝ հրկիզողներդ, մեզ համար կրկեսային ներկայացումներ եք կազմակերպում, տներ եք վառում, զվարճացնում ամբոխին։ Բայց դա այնպես՝ միջանկյալ համար է, եւ ոչ թե հիմնականը։ Մեր օրերում շատ քիչ են խռովության սիրահարները։ Իսկ այդ քչերի մեծ մասին հեշտ է ահաբեկել։ Ինչպես, օրինակ, ինձ։ Դուք կարո՞ղ եք ավելի արագ պարել, քան Սպիտակ ծաղրածուն, կամ գոռալ ավելի բարձր, քան ինքը՝ Գլխավոր հեռուստաաճպարարը եւ բոլոր «ազգականները»։ Եթե կարող եք, ապա, թերեւս, կհարթեք ձեր ճանապարհը։ Իսկ ընդհանրապես, Մոնթագ, իհարկե, դուք հիմար եք։ Չէ՞ որ մարդիկ իրոք զվարճանում են։
— Վերջացնելով կյանքը ինքնասպանությամբ։ Միմյանց սպանելո՞վ։
Մինչ նրանք խոսում էին, տան վրայով դեպի արեւելք էին սլանում ռմբակոծիչները։ Միայն հիմա նրանք նկատեցին այդ ու լռեցին՝ ականջ դնելով հրթիռային շարժիչների հզոր աղմուկին, զգալով, թե ինչպես է ամեն ինչ իրենց հոգում տակնուվրա լինում։
— Համբերեք, Մոնթագ։ Ա՛յ, պատերազմ կսկսվի, եւ մեր հյուրասենյակներն իրենք իրենց կլռեն։ Մեր քաղաքակրթությունը միտում է կործանման։ Մի կողմ քաշվեք, որպեսզի անիվը չճզմի ձեզ։
— Բայց չէ՞ որ մեկը պետք է պատրաստ լինի կառուցելու, երբ ամեն ինչ փլվի։
— Իսկ ո՞վ։ Նրա՞նք, ովքեր ընդունակ են բերանացի մեջբերել Միլթընին։ Ովքեր կարող են ասել․ «Իսկ ես դեռ հիշում եմ Սոֆոկլեսի՞ն»։ Եվ ի՞նչ պետք է անեն նրանք։ Հիշեցնեն փրկվածներին, որ մարդը ունի նաեւ լա՞վ կողմեր։ Այդ փրկվածները սոսկ այն մասին կմտածեն, թե ինչպես քարեր հավաքեն ու շպրտեն իրար վրա։ Գնացեք տուն, Մոնթագ։ Պառկեք քնելու։ Ինչո՞ւ վատնեք ձեր վերջին ժամերը, որպեսզի անպտուղ դոփեք տեղում եւ համոզեք ձեզ, թե իբր շարժվում եք։
— Ուրեմն, ձեզ համար այլեւս միեւնո՞ւյն է։
— Ո՛չ, միեւնույն չէ։ Այնքան միեւնույն չէ, որ կարելի է ասել՝ այդ մտքից հիվանդ եմ։
— Եվ դուք չե՞ք ուզում օգնել ինձ։
— Բարի գիշեր։ Բարի գիշեր։
Մոնթագի ձեռքերը պարզվեցին դեպի «Աստվածաշունչը»։ Նա ինքը զարմացավ, թե հանկարծ ինչ արեցին իր ձեռքերը։
— Կուզենայի՞ք ձեր սեփականը լիներ։
— Աջ ձեռքս կտայի դրա համար,— ասաց Ֆաբերը։
Մոնթագը կանգնել եւ սպասում էր, թե հետո ինչ են անելու իր ձեռքերը։ Եվ նրանք, անկախ իր կամքից ու ցանկությունից, ասես նույն ձգտումով համակված երկու կենդանի էակներ, սկսեցին պոկոտել էջերը։ Պոկեցին անվանաթերթը, առաջին էջը, երկրորդը։
— Խելագա՜ր։ Այդ ի՞նչ եք անում,— Ֆաբերը վեր ցատկեց, ասես մեկը հարվածեց նրան։ Նետվեց Մոնթագի վրա, բայց նա մի կողմ հրեց։ Մոնթագի ձեռքերը շարունակում էին պատռել գիրքը։ Վեց էջ եւս ընկան հատակին։ Մոնթագը վերցրեց դրանք եւ Ֆաբերի աչքի առաջ ճմռթեց ձեռքի մեջ։
— Պետք չէ, խնդրում եմ, պետք չէ,— բացականչեց ծերուկը։
— Իսկ ո՞վ է խանգարում ինձ։ Ես հրկիզող եմ։ Կարող եմ այրել ձեզ։
Ծերուկը նայեց նրան։
— Դուք այդ չեք անի։
— Կարող եմ, եթե կամենամ։
— Այդ գիրքը… մի՛ պատռեք։
Ֆաբերը փլվեց աթոռին։ Նրա դեմքը ճերմակել էր կտավի նման, շրթունքները դողում էին։
— Հոգնեցի։ Մի՛ տանջեք ինձ։ Ի՞նչ եք ուզում։
— Ուզում եմ, որ դուք սովորեցնեք ինձ։
— Շատ լավ։ Շատ լավ։
Մոնթագը ցած դրեց գիրքը։ Նա սկսեց հարթել ճմռթված էջերը։ Ծերուկը ուժասպառ հետեւում էր նրան։
Գլուխը թափ տալով, ասես իրենից վանելով թմրությունը, Ֆաբերը հարցրեց․
— Դուք փող ունե՞ք, Մոնթագ։
— Ունեմ։ Մի քիչ։ Չորս կամ հինգ հարյուր դոլար։ Ինչո՞ւ եք հարցնում։
— Կբերեք ինձ։ Ես ճանաչում եմ մի մարդու, որը կես դար առաջ տպագրում էր մեր քոլեջի թերթը։ Դա հենց այն տարին էր, երբ նոր կիսամյակի սկզբում մտա լսարան, եւ պարզվեց, որ դրամայի պատմության դասընթացի դասախոսություններին, որն ընդգրկում էր Էսքիլեսից մինչեւ Յուջին Օ’Նիլ, ցուցակագրվել էր ընդամենը մեկ ուսանող։ Հասկանո՞ւմ եք, կարծես թե սառցե գեղեցիկ արձանը հալվում էր արեւի ճառագայթների տակ։ Հիշում եմ՝ մեկը մյուսի ետեւից մեռնում էին լրագրերը, ինչպես կրակի մեջ ընկած թիթեռներ։ Ոչ ոք չէր փորձում հարություն տալ։ Ոչ ոք չէր ափսոսում։ Եվ այդ ժամանակ, հասկանալով, թե որքան ձեռնտու կլինի, եթե մարդիկ սկսեն կարդալ միայն կրքոտ համբույրների եւ դաժան, ծեծկռտուքի մասին, կառավարությունը ամփոփեց արդյունքները, կանչելով ձեզ՝ կրակ կուլ տվողներիդ։ Այնպես որ, Մոնթագ, մենք ունենք գործազուրկ տպագրիչ։ Կարող ենք տպագրել մի քանի գիրք եւ սպասել մինչեւ սկսվի կռիվը, որը կկործանի իրերի ներկա կարգը եւ մեզ անհրաժեշտ լիցք կտա։ Մի քանի ռումբ, եւ այդ բոլոր «ազգականները», որոնք բնակություն են հաստատել հյուրասենյակների պատերին, խեղկատակային այդ ոհմակը կլռի մշտապես։ Եվ հաստատված լռության մեջ գուցե լսելի լինի մեր շշունջը։
Երկուսն էլ կանգնած սեւեռուն նայում էին սեղանի վրայի գրքին։
— Ես փորձել եմ հիշել,— ասաց Մոնթագը։— Բայց, գրողը տանի, հերիք է՝ աչքս թեքեմ եւ ամեն ինչ իսկույն մոռանում եմ։ Աստվա՜ծ իմ, որքան եմ ցանկանում խոսել հրկիզապետ Բիթիի հետ։ Նա շատ է կարդացել, նա ամեն ինչին պատասխան ունի կամ էլ, ծայրահեղ դեպքում, այդպես է թվում։ Նրա խոսքը հալած յուղի տեղ ես ընդունում։ Վախենում եմ՝ նա ինձ համոզի, ու ես կրկին դառնամ առաջվանը։ Չէ՞ որ ընդամենը մեկ շաբաթ առաջ էր, որ փողրակը նավթով լցնելիս մտածում էի, թե ի՜նչ հիանալի աշխատանք է։
Ծերուկը գլխով արեց․
— Ով չի կառուցում, նա պետք է ավերի։ Սա հին է, ինչպես աշխարհը։ Անչափահաս հանցագործների հոգեբանություն։
— Ահա թե, ուրեմն, ով եմ ես։
— Մեզնից ամեն մեկի մեջ դա կա։
Մոնթագը մի քանի քայլ արեց դեպի ելքը։
— Դուք չե՞ք կարող որեւէ կերպ օգնել ինձ, երբ այսօր երեկոյան խոսելու լինեմ հրկիզապետ Բիթիի հետ։ Ինձ հովանոց է հարկավոր, որ չխեղդվեմ, եթե նա կրկին ինձ վրա թափի իր ճառերի հեղեղը։
Ծերուկը ոչինչ չասաց եւ նորից անհանգիստ հայացք նետեց ննջարանի դռանը։ Մոնթագը որսաց նրա հայացքը։
— Դե, ինչպե՞ս։
Ծերուկը խոր շունչ քաշեց։ Փակեց աչքերը եւ ամուր սեղմելով շրթունքները՝ մի անգամ էլ դժվարությամբ շունչ առավ։ Նրա շուրթերից պոկվեց Մոնթագի անունը։
Շրջվելով Մոնթագի կողմը՝ վերջապես ասաց․
— Գնանք։ Քիչ էր մնում թողնեի, որ հեռանաք։ Իրոք որ ես վախկոտ, ծեր հիմար եմ։
Ֆաբերը բացեց ննջարանի դուռը։ Նրա ետեւից Մոնթագը մտավ մի փոքրիկ սենյակ, ուր դրված էր սեղան, որի վրա խառնիխուռն թափված էին գործիքներ, մազի պես բարակ մետաղալարի կծիկներ, պստլիկ զսպանակներ, կոճեր, բյուրեղիկներ։
— Սա ի՞նչ է,— հարցրեց Մոնթագը։
— Իմ ահավոր վախկոտության վկայությունը։ Երկար տարիներ ես միայնակ եմ ապրել այս պատերի մեջ, մեն—մենակ՝ իմ մտքերի հետ։ էլեկտրական սարքերի եւ ռադիոընդունիչների վրա բզբզալը դարձել է իմ կիրքը։ Հենց իմ երկչոտությունը եւ միաժամանակ մեջս նիրհող խռովարար ոգին մղեցին ինձ՝ նախագծելու ահա այս սարքը։
Նա սեղանից վերցրեց 22 մմ տրամաչափի գնդակ հիշեցնող մի կանաչավուն մետաղե առարկա։
— Որտեղի՞ց եմ միջոցներ հայթայթել սրա համար։ Հասկանալի է՝ խաղում էի բորսայում։ Չէ՞ որ դա վտանգավոր մտածողության տեր գործազուրկ մտավորականների վերջիս ապաստանն է։ Խաղում էի բորսայում, աշխատում այս գյուտի վրա ու սպասում։ Կյանքիս կեսը սպանեցի վախից դողալով, միշտ սպասում էի, որ ինչ֊որ մեկը խոսքի կբռնվի ինձ հետ։ Ինքս չէի համարձակվում որեւէ մեկի հետ խոսակցություն սկսել։ Երբ մենք միասին նստել էինք զբոսայգում եւ զրուցում էինք,— հիշո՞ւմ եք,— արդեն գիտեի, որ մի օր դուք կգաք ինձ մոտ, բայց հրկիզողի ջահո՞վ արդյոք, թե՞ բարեկամական ձեռք մեկնելու համար՝ նախապես չէի կարող ասել։ Իսկ այս փոքրիկ գործիքը դրանից մի քանի ամիս առաջ արդեն պատրաստ էր։ Համենայնդեպս, քիչ էր մնում թողնեի ձեզ, որ գնաք։ Ահա թե ինչ վախկոտն եմ ես։
— Շատ նման է խեցի ռադիոընդունիչին։
— Բայց սա ավելին է, քան ընդունիչը։ Իմ սարքը լսում է։ Եթե դուք այս փոքրիկ գնդիկը դնեք ձեր ականջի մեջ, Մոնթագ, ես կարող եմ հանգիստ նստել տանը, տաքացնել իմ վախվորած ծեր ոսկորները, եւ միաժամանակ լսել ու վերլուծել հրկիզողների աշխարհը, երեւան հանել նրա թույլ կողմերը, դույզն իսկ չվտանգելով ինձ։ Ես կլինեմ իր փեթակում ապահով նստած մայր մեղվի պես։ Իսկ դուք կլինեք աշխատավոր մեղուն՝ իմ ճամփորդող ականջով։ Ես կարող եմ ականջներ ունենալ քաղաքի բոլոր ծայրերում, ամենատարբեր մարդկանց շրջանում։ Ես կարող եմ լսել ու եզրակացություններ անել։ Եթե մեղուները կործանվեն, դա ինձ չի վերաբերի, առաջվա պես ես կլինեմ իմ տանը, անվտանգ, կվերապրեմ իմ վախը առավելագույն հարմարավետությամբ եւ նվազագույն վտանգով։ Այժմ տեսնո՞ւմ եք, թե որքա՜ն զգուշավոր եմ այս խաղում եւ որքան արհամարհելի։
Մոնթագը կանաչ գնդիկը մտցրեց ականջը։ Ծերուկը եւս իր ականջը մտցրեց նույնպիսի փոքրիկ մետաղյա առարկա եւ շրթունքները շարժեց․
— Մո՞նթագ։
Ձայնը հնչեց Մոնթագի ուղեղի խորքում։
— Ես ձեզ լսում եմ։
Ծերուկը ծիծաղեց։
— Ես ել ձեզ եմ լավ լսում,— Ֆաբերը խոսում էր շշուկով, բայց նրա ձայնը հստակորեն հնչում էր Մոնթագի գլխում։
— Ժամանակին գնացեք հրակայան։ Ես ձեզ հետ կլինեմ։ Մենք միասին կլսենք ձեր հրկիզապետին։ Թերեւս նա մեզնից մեկն է, աստված գիտե։ Ես ձեզ կհուշեմ՝ ինչ ասեք։ Մենք նրան լավ դաս կտանք։ Ասացեք, դուք ատո՞ւմ եք ինձ այս էլեկտրոնային սարքի համար, չէ՞։ Ես վռնդում եմ ձեզ փողոց, խավարի մեջ, իսկ ինքս մնում եմ ճակատի գծից հեռու, իմ ականջները պետք է լսեն, իսկ գուցե դրա համար ձեր գլուխը թռցնեն։
— Ամեն մեկս անում է այն, ինչ կարող է,— պատասխանեց Մոնթագը։ Նա «Աստվածաշունչը» դրեց ծերուկի ձեռքերի մեջ։— Վերցրեք։ Կփորձեմ փոխարենը ուրիշ բան հանձնել։
— Վաղը եւեթ ես կհանդիպեմ գործազուրկ տպագրիչին։ Գոնե այդ կարող եմ անել։
— Բարի գիշեր, պրոֆեսոր։
— Ո՛չ, այս գիշերը բարի չի լինի։ Բայց ես ամբողջ ժամանակ ձեզ հետ կլինեմ։ Աներես մոծակի պես պետք է բզզամ ձեր ականջին, հենց որ իմ կարիքն զգաք։ Եվ համենայն դեպս, աստված տա, բարի լինի այս գիշերը ձեզ համար, Մոնթագ։ Հաջողություն եմ մաղթում։
Դուռը բացվեց եւ իսկույն էլ փակվեց։ Մոնթագը հայտնվեց խավար փողոցում, կրկին մեն—մենակ աշխարհի դեմ։
Այդ գիշեր նույնիսկ երկինքն էր պատրաստվում պատերազմի։ Նրա վրայով քուլա—քալա ամպեր էին շարժվում, որոնց արանքներից, ինչպես թշնամական դետքեր, միլիոնավոր աստղեր էին փայլում։ Երկինքն ասես պատրաստվում էր փլվել քաղաքի վրա եւ այն վերածել ճերմակ կավճափոշու։ Արնաներկ հրացոլքով ծագում էր լուսինը։ Ահա այդպիսի գիշեր էր։
Մոնթագը քայլեց մինչեւ մետրոյի կայարանը, գումարը գրպանում էր (նա արդեն եղել էր դրամատանը, որը բաց է ողջ գիշերը, սպասարկում են մեխանիկական ռոբոտները), նա քայլում էր, եւ երբ ոադիոխեցին դրեց ականջին, լսեց․
— Զորակոչվել է մեկ միլիոն մարդ։ Եթե պատերազմ սկսվի, արագ հաղթանակն ապահովված է…— Հանկարծակի խուժած երաժշտությունը խլացրեց հաղորդավարի ձայնը, եւ նա լսեց։
— Զորակոչվել է տասը միլիոն,— շշնջաց Ֆաբերի ձայնը նրա մյուս ականջին։— Բայց ասում են՝ մեկ միլիոն։ Այդպես ավելի հանգիստ է։
— Ֆաբեր։
— Այո՛։
— Ես չեմ մտածում, միայն կատարում եմ այն, ինչ հրամայված է։ Ինչպես վարվել եմ միշտ։ Դուք ասացիք՝ հարկավոր է փող ձեռք բերել, ես հայթայթել եմ։ Բայց իրականում այդ մասին ինքս չմտածեցի։ Ուրեմն ե՞րբ եմ սկսելու մտածել եւ գործել ինքնուրույն։
— Դուք արդեն սկսել էիք, երբ այդ ասացիք։ Բայց սկզբում ստիպված եք ապավինել ինձ։
— Ես նրանց էլ էի վստահում։
— Այո՛, ու տեսնում եք՝ ուր հասաք։ Մի առժամանակ դուք պետք է կույրի պես խարխափեք։ Ահա ձեզ իմ ձեռքը, հենվեցեք։
— Անցնել մյուս կողմը եւ կրկին գործել թելադրանքո՞վ։ Ո՛չ, ես այդպես չեմ ուզում։ Էլ ի՞նչ միտք ունի ձեզ ապավինելը։
— Ձեր աչքերն արդեն բացվում են, Մոնթագ։
Մոնթագն զգաց, թե ինչպես ոտքերը ծանոթ մայթով շարժվում են իր տան կողմը։
— Շարունակեք, պրոֆեսոր։
— Ուզո՞ւմ եք ձեզ համար կարդամ։ Կջանամ կարդալ այնպես, որ դուք բոլորը հիշեք։ Օրական քնում եմ ընդամենը հինգ ժամ։ Ազատ ժամանակ շատ ունեմ։ Եթե ուզում եք, ամեն երեկո կկարդամ, մինչեւ կքնեք։ Ասում են, թե քնած մարդու ուղեղը ամեն ինչ մտապահում է, եթե ցածրաձայն շշնջաս նրա ականջին։
— Այո՛։
— Դե, ուրեմն, լսեք։— Հեռվում, քաղաքի մյուս ծայրում, մեղմ շրշացին թերթվող էջերը։— Հոբի գիրքը։
Լուսինը դուրս եկավ։ Անձայն շարժելով շուրթերը՝ Մոնթագը քայլում էր մայթով։
Երեկոյան իննին, երբ նա վերջացնում էր իր թեթեւ ընթրիքը, շքամուտքի խոսափողը ազդարարեց հյուրերի գալուստը։ Միլդրեդը նետվեց նախասենյակ՝ այն մարդու աճապարանքով, որը փրկվել էր հրաբխի ժայթքումից։ Ներս մտան միսիս Ֆելփսը եւ միսիս Բաուլզը, եւ հյուրասենյակը կուլ տվեց նրանց, ինչպես կրակե խառնարան։ Տիկինների ձեռքերին մարտինիի շշեր կային։ Մոնթագն ընդհատեց ուտելը։ Այդ կանայք նման էին բյուրեղապակե հազարավոր զնգզնգացող կախազարդերով անճոռնի ջահերի։ Նույնիսկ պատի միջով նա տեսնում էր նրանց սառած անմիտ ժպիտները։ Նրանք ճիչ ու աղմուկով ողջունեցին իրար՝ ջանալով խլացնել հյուրասենյակի ժխորը։
Կուլ տալով պատառը՝ Մոնթագը կանգ առավ դռների մեջ։
— Դուք հիանալի տեսք ունեք։
— Հիանալի՜։
— Քո տեսքը շատ շքեղ է, Միլլի։
— Շքե՜ղ։
— Բոլորը հոյակապ տեսք ունեն։
— Հոյակա՜պ։
Մոնթագը լռելյայն հետեւում էր նրանց։
— Հանգիստ, Մոնթագ,— նրա ականջին շշնջաց Ֆաբերը։
— Անտեղի ուշացա,— գրեթե ինքն իրեն ասաց Մոնթագը։— Վաղուց արդեն պետք է գայի ձեզ մոտ, դրամը բերեի։
— Վաղն էլ ուշ չի լինի։ Զգույշ եղեք, Մոնթագ։
— Հրաշալի ներկայացում է, չէ՞,— բացականչեց Միլդրեդը։
— Հրաշալի՜ է։
Հեռուստատեսային երեք պատերից մեկի վրա ինչ֊որ կին նարնջի հյութ էր խմում եւ միաժամանակ շլացուցիչ ժպտում։
«Այդ ինչպե՞ս է նա համատեղում երկուսն էլ»,— մտածեց Մոնթագը՝ ատելություն զգալով ժպտացող տիկնոջ նկատմամբ։
Մյուս պատին ռենտգենյան ճառագայթների միջոցով ցուցադրվում էր, թե նարնջի հյութը ի՜նչ ճանապարհ է անցնում այդ տիկնոջ կերակրափողով՝ մինչեւ նրա հիացմունքից թրթռացող ստամոքսը։ Հանկարծ տեղից պոկվեց եւ ամպերի մեջ մխրճվեց հրթիռային ինքնաթիռը՝ թեւերին առած հյուրասենյակը, ապա ընկղմվեց գորշականաչավուն ծովի ջրերի մեջ, որտեղ կապույտ ձկները խժռում էին կարմիր եւ դեղին ձկներին։ Իսկ մեկ րոպե անց երեք ճերմակ մուլտիպլիկացիոն ծաղրածուներ արդեն կտրում էին մեկմեկու ձեռքերն ու ոտքերը՝ հավանության քրքիջի պոռթումներով։ Եվս երկու րոպե՝ եւ պատերը հանդիսատեսներին տեղափոխեցին քաղաքից դուրս, որտեղ կատաղի արագությամբ սլանում էին հրթիռային ավտոմեքենաները՝ բախվելով եւ գլորելով իրար։ Մոնթագը տեսավ, թե ինչպես օդ թռան մի քանի մարդկային մարմիններ։
— Միլլի, դու տեսա՞ր։
— Տեսա, տեսա՜։
Մոնթագը ձեռքը խոթեց պատի խոռոչը եւ պտտեց կենտրոնական անջատիչը։ Պատերի վրայի պատկերները մարեցին, ասես ինչ֊որ մեկը անակնկալ բաց թողեց ապակե վիթխարի ակվարիումի ջուրը, որտեղ դեսուդեն էին նետվում խենթացած ձկները։
Երեք կանայք էլ շրջվեցին եւ անսքող դժգոհությամբ ու անբարյացակամությամբ նայեցին Մոնթագին։
— Ի՞նչ եք կարծում, ե՞րբ կսկսվի պատերազմը,— հարցրեց նա։— Տեսնում եմ՝ այսօր եկել եք առանց ամուսինների։
— Օ՜, նրանք մեկ գալիս են, մեկ գնում,— սաաց միսիս Ֆելփսը,— իրենց տեղը չեն գտնում… Փիթին երեկ զորակոչեցին։ Կվերադառնա եկող շաբաթ։ Այդպես էին ասել։ Կարճատեւ պատերազմ։ Քառասունութ ժամից բոլորը տանը կլինեն։ Այդպես էին ասել բանակում։ Կարճատեւ պատերազմ։ Փիթքին երեկ զորակոչեցին եւ ասացին, որ մեկ շաբաթ հետո տանը կլինի։ Կարճատեւ…
Երեք կանայք անհանգիստ շարժվում էին աթոռների վրա՝ նյարդայնացած նայելով դատարկ, սեւագորշ պատերին։
— Ես չեմ անհանգստանում,— ասաց միսիս Ֆելփսը։— Թող Փիթն անհանգստանա,— քրքջաց նա։— Ես չեմ էլ մտածում։ Բոլորովին էլ չեմ հուզվում։
— Այո, այո՜,— ձայնակցեց Միլլին,— թող Փիթն ինքը անհանգստանա։
— Միշտ ուրիշների ամուսիններին են սպանում։ Այդպես են ասում։
— Այո՛, ես էլ եմ լսել։ Չգիտեմ որեւէ մեկին, որ կռվում զոհված լինի։ Զոհվում են ուրիշ կերպ։ Օրինակ՝ ցած են նետվում բարձրահարկ շենքերից։ Ինչպես՝ անցած շաբաթ Գլորիայի ամուսինը։ Այդպես պատահում է։ Բայց պատերազմում՝ երբեք։
— Այո՛, պատերազմում՝ երբեք,— համաձայնեց միսիս Ֆելփսը․— Ամեն դեպքում Փիթը եւ ես միշտ խոսում ենք առանց արցունքի ու այլ ավելորդ զգայնությունների։ Սա իմ երրորդ ամուսնությունն է, Փիթն էլ երրորդ անգամ է ամուսնացել, եւ մենք միանգամայն անկախ ենք։ Պետք է անկախ լինել, միշտ էլ այդպես ենք կարծել։ Փիթն ասաց, որ եթե իրեն սպանեն, ես լաց չլինեմ, կրկին շուտափույթ ամուսնանամ եւ չմտածեմ իր մասին։
— Ի դեպ, հիշեցի,— բացականչեց Միլդրեդը։— Երեկ ձեր պատերին դուք նայեցի՞ք Կլարա Դոուվի հինգրոպեանոց սիրավեպը։ Դա մի կնոջ մասին էր, որը…
Մոնթագը լուռ զննում էր կանանց դեմքերը, ինչպես մի անգամ երեխա ժամանակ զննել էր սրբապատկերները ինչ֊որ փոքրիկ այլադավան եկեղեցում, որտեղ պատահմամբ ընկել էր։ Այդ տարօրինակ էակների արծնափայլ դիմապատկերները մնացին նրան խորթ ու անըմբռնելի, թեպետեւ աղոթք ուղղեց նրանց, երբ երկար կանգնած եկեղեցում, ջանում էր համակվել օտար հավատով՝ շնչելով խնկի ու ինչ֊որ առանձնահատուկ, միայն այդ տեղին բնորոշ փոշու հոտը։ Նա մտածում էր, որ եթե այդ բույրերը լցվեն իր թոքերը, թափանցեն իր արյան մեջ, ապա, գուցե եւ, հասկանալի դառնան այդ սրտաշարժ, գունագեղ կերպարանքները՝ ճենապակյա աչքերով եւ վառ սուտակագույն շուրթերով։ Բայց ոչինչ չէր ստացվում, ոչինչ։ Դա նույնն էր, ինչպես եթե նա մտներ մի կրպակ, որտեղ շրջանառության մեջ այլ դրամ էր, ու ինքը ոչինչ չկարողանար գնել իր ունեցածով։ Նա անհաղորդ մնաց նույնիսկ սրբերին հպվելուց հետո, պարզապես փայտ էր, ծեփ, կավ։ Ճիշտ այդպես էր զգում իրեն եւ այժմ, իր սեփական հյուրասենյակում՝ նայելով աթոռների վրա անհանգիստ շարժվող երեք կանանց։ Նրանք ծխում էին, ծխի քուլաներ էին բաց թողնում, հարդարում իրենց վառ մազերը, զննում վառ կարմիր եղունգները, որոնք ասես բոցավառվել էին Մոնթագի սեւեռուն հայացքից։ Լռությունը ճնշում էր կանանց, նրանց դեմքերին ձանձրույթ կար։ Երբ Մոնթագը վերջապես կուլ տվեց վերջին պատառը, կանայք ակամայից մի փոքր առաջ թեքվեցին։ Նրանք սպասողաբար ականջ էին դնում նրա տենդագին շնչառությանը։ Հյուրասենյակի երեք դատարկ պատերն այժմ նման էին ծանր, աներազ քնի մեջ ընկղմված հսկաների գունատ ճակատների։ Մոնթագին թվաց, որ եթե ձեռք տա, մատներին կմնա աղահամ քրտինքը։ Հետզհետե ավելի պարզորոշ էր երեւում քրտինքը այդ մեռյալ ճակատներին, ավելի լարված էր դառնում լռությունը, ավելի շոշափելի՝ դողը օդում եւ անհամբերությունից այրվող կանանց մարմիններում։ Թվում էր՝ եւս մեկ րոպե, եւ նրանք բարձրաձայն թշշալով կպայթեն։
Մոնթագի շուրթերը շարժվեցին։
— Եկեք զրուցենք։
Կանայք ցնցվեցին եւ աչքերը հառեցին նրան։
— Ինչպե՞ս են ձեր երեխաները, միսիս Ֆելփս,— հարցրեց Մոնթագը։
— Դուք հիանալի գիտեք, որ ես երեխաներ չունեմ։ Հետո էլ մեր օրերում խելքը գլխին ո՞ր մարդը կուզենա երեխա ունենալ,— բացականչեց միսիս Ֆելփսը՝ չհասկանալով, թե ինչու է իրեն այդպես զայրացնում այդ մարդը։
— Ո՛չ, այդ հարցում ձեզ հետ համաձայն չեմ,— ասաց միսիս Բաուլզը։— Ես երկուսն ունեմ։ Երկու անգամ էլ ինձ կեսարյան հատում արեցին։ Հո չէի՞ տառապելու երկունքի ցավերից, ինչ է թե երեխա պիտի ծնվեր։ Բայց, դե, մարդիկ պետք է բազմանան։ Մենք պարտավոր ենք շարունակել մարդկային ցեղը։ Բացի դրանից, երեխաները երբեմն նման են լինում ծնողներին, իսկ դա շատ զվարճալի է։ Ինչ կա որ, երկու կեսարյան հատում, եւ խնդիրը լուծված է։ Այո՛, սըր։ Իմ բժիշկը ասում էր՝ կեսարյանը պարտադիր չէ, դուք նորմալ կազմվածք ունեք, կարող եք ծննդաբերել, բայց ես պնդեցի։
— Համենայն դեպս, երեխաները սարսափելի ծանր բեռ են։ Դուք պարզապես խելագար եք, որ մտածել եք երեխա ունենալ,— բացականչեց միսիս Ֆելփսը։
— Ո՛չ, ինչու, այնքան էլ վատ չէ։ Տասից ինն օրը նրանք անց են կացնում դպրոցում։ Ես նրանց հետ շփվում են ամիսը երեք օր, երբ տանն են լինում։ Բայց դա էլ ոչինչ։ Քշում եմ հյուրասենյակ, միացնում ես պատերը եւ վերջ։ Ինչպես սպիտակեղենը լվանալիս, դարսում ես մեքենայի մեջ եւ շրխկոցով փակում կափարիչը։— Միսիս Բաուլզը քմծիծաղ տվեց։— Իսկ քնքշություններ ոչ մի դեպքում չի կարելի։ Նրանց մտքովն իսկ չի անցնում ինձ համբուրել։ Շուտով երեւի ինձ աքացի էլ կտան, եւ, փա՜ռք աստծո, որ ես դեռ կարող եմ նույն ձեւով պատասխանել։
Կանայք փառ—փառ ծիծաղեցին։
Միլդրեդը մի րոպե լուռ նստեց, բայց, տեսնելով, որ Մոնթագը չի հեռանում շեմքից, ծափ տվեց ու բացականչեց․
— Եկեք Գային բավականություն պատճսաենք եւ խոսենք քաղաքականությունից։
— Հիանալի՜ է,— ասաց միսիս Բաուլզը։— Անցած ընտրություններին ես քվեարկեցի բոլորի նման։ Իհարկե, Նոբլի օգտին։ Կարծում եմ՝ երբեւէ պրեզիդենտ ընտրված ամենահաճելի տղամարդկանցից մեկն է նա։
— Օ՜, այո՛։ Իսկ հիշո՞ւմ եք մյուսին, որին առաջադրել էին Նոբլի դեմ։
— Շատ լավն էր, խոսք չկա։ Փոքր—մոքր, անբարետես, անխնամ սափրված, սանրվածքն էլ բանի նման չէր։
— Եվ ոնց էլ օպոզիցիայի գլուխն էր մտել՝ նրա թեկնածությունն առաջադրել։ Մի՞թե կարելի է բարձրահասակ տղամարդու դեմ այդպիսի գաճաճին առաջադրել։ Դեռ հետն էլ ծամծմելով էր խոսում։ Ես գրեթե ոչինչ չլսեցի նրա ասածից։ Լսածիցս էլ բան չհասկացա։
— Բացի այդ, հաստլիկ էր եւ նույնիսկ ջանք չէր թափել հագուստով քողարկել իր գիրությունը։ Զարմանալու ի՞նչ կար։ Իհարկե, մեծամասնությունը քվեարկեց Վինսթոն Նոբլի օգտին։ Նույնիսկ նրանց անունները դեր խաղացին։ Համեմատեք Վինսթըն Նոբլ ու Հյութերտ Հոուգ, եւ պատասխանը միանգամից պարզ կդառնա։
— Գրո՜ղը տանի,— թացականչեց Մոնթագը։— Ախր դուք նրանց մասին ոչինչ չգիտեք՝ ոչ մեկի, ոչ էլ մյուսի։
— Ինչպե՞ս թե չգիտենք։ Մենք երկուսին էլ տեսել ենք այս նույն հյուրասենյակի պատերին։ Ընդամենը կես տարի առաջ։ Մեկն անընդհատ քիթն էր քչփորում։ Սոսկալի էր։ Նայելն իսկ՝ զզվելի։
— Եվ ձեր կարծիքով, միստր Մոնթագ, մենք պարտավո՞ր էինք քվեարկել այդպիսի մարդու օգտին,— բացականչեց միսիս Ֆելփսը։
Միլդրեդը երջանիկ ժպտում էր։
— Գայ, խնդրում եմ, մի՛ բարկացրու մեզ, հեռացիր դռնից։
Բայց Մոնթագն արդեն անհետացել էր․ մի րոպե անց նա վերադարձավ՝ ձեռքին մի գիրք բռնած։
— Գայ:
— Գրողի ծոցը ամեն ինչ, գրողի ծոցը։
— Սա ի՞նչ է։ Մի՞թե գիրք։ Իսկ ինձ թվում էր, թե մասնագիտական ուսուցումը այժմ տարվում է կինոնկարների միջոցով։— Միսիս Ֆելփսը զարմացած թարթեց աչքերը։— Դուք ուսումնասիրում եք հրկիզողների գործի տեսությո՞ւնը։
— Ի՞նչ գրողի տարած տեսություն,— պատասխանեց Մոնթագը։— Բանաստեղծություններ են։
— Մոնթագ,— նրա ականջում հնչեց Ֆաբերի նախազգուշացնող ձայնը։
— Ինձ հանգիստ թողեք։— Սոնթագը զգում էր, որ իրեն ասես ներքաշում են ինչ֊որ սրընթաց աղմկոտ ջրապտույտի մեջ։
— Մոնթագ, մի՛ կորցրեք ձեզ։ Չհամարձակվեք…
— Դուք նրանց լսեցի՞ք։ Լսեցի՞ք՝ ինչ էին բլբլացնում այս ճիվաղներն իրենց նման այլ ճիվաղների մասին։ Տե՜ր աստված։ Ինչե՜ր ասես, որ չեն խոսում մարդկանց, սեփական երեխաների մասին, իրենց մասին, ամուսինների, պատերազմի մասին… Թող անիծվե՜ն։ Ես լսում ու չէի հավատում ականջներիս։
— Ներեցեք։ Պատերազմի մասին ես ոչ մի բառ չեմ ասել,— բացականչեց միսիս Ֆելփսը։
— Տանել չեմ կարող բանաստեղծությունները,— ասաց միսիս Բաուլզը։
— Իսկ դուք երբեւէ կարդացե՞լ եք։
— Մոնթագ,֊ Ֆաբերի ձայնը քերեց Մոնթագի ականջը։— Դուք ամեն ինչ կկործանեք։ Խելագար։ Լռեցեք։
Կանայք վեր թռան տեղներից։
— Նստեցեք,— գոռաց Մոնթագը։
Նրանք հնազանդորեն նստեցին։
— Ես տուն եմ գնում,— դողացող ձայնով ասաց միսիս Բաուլզը։
— Մոնթագ, Մոնթագ, խնդրում եմ, աստծո սիրուն։ Ձեր մտքինն ի՞նչ է,— աղերսում էր Ֆաբերը։
— Իսկ ինչո՞ւ որեւէ ոտանավոր չեք կարդում մեզ համար ձեր գրքույկից,— միսիս Ֆելփսը գլխով արեց։—Կարծում եմ, շատ հետաքրքիր կլինի:
— Արգելված է,— ողբաձայն աղաղակեց միսիս Բաուլզը։ — Չի կարելի։
— Բայց նայեցեք միստր Մոնթագին։ Նա շատ է ցանկանում կարդալ, ես հո տեսնում եմ։ Եվ եթե մի րոպե հանգիստ նստենք ու լսենք, միստր Մոնթագը գոհ կլինի, եւ մենք կարող ենք զբաղվել ուրիշ բանով։— Միսիս Ֆելփսը ջղային խեթեց դատարկ պատերին։
— Մոնթագ, եթե կարդաք, ես ձեզ հետ կխզեմ իմ հարաբերությունները, կլքեմ ձեզ,— ականջում ծակող ու սուր, տզտզաց բզեզը։— Ի՞նչ կտա դա ձեզ։ Ինչի՞ կհասնեք։
— Մահու չափ կվախեցնեմ, ահա թե ինչ։ Այնպես վախեցնեմ, որ աչքները մթնեն։
Միլդրեդը շրջվեց․
— Այդ ո՞ւմ հետ ես խոսում, Գայ։
Արծաթե ասեղը շամփրեց նրա ուղեղը։
— Մոնթագ, լսեցեք, միայն մի ելք կա։ Կատակի տվհք, ծիծաղեք, ուրախ տեսք ընդունեք։ Իսկ հետո գիրքն այրեք վառարանում։
Բայց Միլդրեդը կանխեց նրան։ Դժբախտություն կանխազգալով՝ նա արդեն կերկերուն ձայնով բացատրում էր․
— Թանկագին տիկնայք, տարին մեկ անգամ յուրաքանչյուր հրկիզողի թույլատրվում է գիրք տանել տուն, որպեսզի ընտանիքին ցույց տա, թե նախկինում ինչպես էր ամեն բան հիմար ու անհեթեթ, ինչպես էին գրքերը խելքահան անում մարդկանց ու զրկում անդորրից։ Ահա այսօր Գայը որոշել է այդպիսի անակնկալ մատուցել։ Նա կկարդա մեզ համար, եւ մենք ինքներս կհամոզվենք, թե ինչ հիմարություն է այդ ամենը, եւ այլեւս երբեք մեր խեղճ գլուխները չենք կոտրի նման անհեթեթությունների վրա։ Այդպես է, չէ՞, թանկագինս։
Մոնթագը գիրքը ջղաձգորեն ճմլում էր ձեռքի մեջ։
— Ասացեք՝ այո, Մոնթագ,— հրամայեց Ֆաբերը։
Մոնթագի շուրթերը հնազանդորեն կատարեցին Ֆաբերի հրամանը։
— Այո։
Միլդրեդը ծիծաղելով խլեց գիրքը։
— Ահա, կարդա այս բանաստեղծությունը։ Ոչ, ավելի լավ է՝ այս մեկը, ծիծաղաշարժ է, դու արդեն այսօր ինձ համար բարձրաձայն կարդացել ես։ Սիրելիներս, դուք ոչինչ չեք հասկանա, ոչինչ։ Դա պարզապես անիմաստ բառակույտ է։ Գայ, թանկագինս, կարդա ահա այս էջը։
Նա հայացք գցեց բաց էջին։ Ականջում բզզաց բզեզը։
— Կարդացե՛ք, Մոնթագ։
— Ի՞նչ է կոչվում բանաստեղծությունը, սիրելիս։
— «Դուվրի ափը»։
Մոնթագի կոկորդը չորացավ։
— Բարձր կարդա եւ մի՛ շտապիր։
Սենյակում շնչելու օդ չկար։ Մոնթագը մերթ շոգում էր, մերթ պաղում։ Թվում էր, թե հյուրասենյակը մի անապատ է․ երեք աթոռ սենյակի կենտրոնում, եւ ինքը, ոտքերի վրա հազիվ կանգնած, սպասում է, թե միսիս Ֆելփսը երբ պիտի դադարի զգեստը ուղղել, կամ միսիս Բաուլզը երբ պիտի ձեռքը հեռացնի սանրվածքից։ Նա սկսեց կարդալ, սկզբում՝ ցածր, կակազելով, ապա ավելի ու ավելի վստահ եւ բարձր։ Նրա ձայնը տարածվում էր անապատի վրա, բախվում ճերմակ ամայությանը եւ զրնգում շիկացած օդում նստած կանանց գլխավերեւում․
Լիքն է եղել մի օր
Օվկիանոսը վստահության եւ, գրկելով ափերը երկրի,
Որպես գոտի ծիածանի, հանգել է անդորրությամբ։
Բայց այժմ լսում եմ ես
Լոկ հառաչը նրա երկար, քրթմնջյունը ալեբախումների,
Որ քշվում է մառախուղի միջով
Պոռթկումով փոթորկավուն ու փշրվում ցցունքներին
Առօրյայի մերկ խութերի։
Աթոռները ճռճռացին։ Մոնթագը շարունակեց կարդալ․
Օ՜, սեր, արտոնիր մեզ
Արդար լինել իրար հանդեպ։ Չէ որ աշխարհը այսօր հառել է
Մեր դեմ, որպես երանելի անուրջների երկիր,
Այնքա՜ն բազմադեմ է, նոր ու հրաշագեղ,
Որ չգիտե, իրոք, ոչ խինդ, ոչ լույս, ոչ կիրք,
Ոչ ջերմություն, ոչ էլ տառապանք ու անդորր,
Եվ մենք ահա դեգերում ենք այնտեղ, ինչպես մարտադաշտում,
Ուր հետքերն են իրարանցման, փախուստների, մահի,
Ուր գումակները կույրերի իրենց պայքարն սկսեցին։
Միսիս Ֆելփսը հեծկլտում էր։
Ընկերուհիները նայում էին արցունքից աղճատված նրա դեմքին։ Զգացմունքների այդպիսի բուռն պոռթկումից շվարած նրանք նստել էին՝ չհամարձակվելով կպչել նրան։ Միսիս Ֆելփսը անզուսպ հեկեկում էր։ Մոնթագը ինքն էլ շփոթահար էր եւ ցնցված։
— Կամա՛ց, կամա՛ց, Կլարա՛,— ասաց Միլդրեդը։— Հանգստացիր։ Դե վերջացրու, Կլարա, ի՞նչ պատահեց քեզ։
— Ես… ես…,— հեծկլտում էր Ֆելփսը։— Չգիտեմ, չգիտեմ։ Ոչինչ չգիտեմ։ Օ՜…
Միսիս Բաուլզը վեր կացավ եւ սպառնալի նայեց Սոնթագին։
— Հը՞, հիմա տեսնո՞ւմ եք։ Ես գիտեի, որ այսպես կլինի։ Ահա հենց այս էի ուզում ապացուցել։ Ես միշտ եմ ասել՝ պոեզիան արցունք է, պոեզիան ինքնասպանություն է, ջղագարություն եւ զզվելի ինքնազգացողություն, պոեզիան ախտ է։ Գարշանք է, ուրիշ ոչինչ։ Այժմ վերջնականապես համոզվեցի։ Դուք չար մարդ եք, միստր Սոնթագ, անտանելի, չարսիրտ մարդ։
— Դե, իսկ այժմ…,— ականջին շշնջաց Ֆաբերը։
Սոնթագը հլու հնազանդ շրջվեց, մոտեցավ բուխարիին եւ պղնձե ճաղերի արանքից գիրքը ներս խցկեց՝ ագահ բոցին ընդառաջ։
— Հիմար բառեր են, հիմար, հոգին խոցող սոսկալի բառեր,— շարունակեց միսիս Ֆելփսը։— Ինչո՞ւ են մարդիկ ձգտում միմյանց ցավ պատճառել։ Մի՞թե առանց այդ էլ քիչ է տառապանքն աշխարհում, որ դեռ մարդուն պետք է տանջել այդպիսի բարբաջանքներով։
— Հանգստացիր, Կլարա,— հեծկլտացող միսիս Ֆելփսի ձեռքը տրորելով՝ հորդորում էր Միլդրեդը։ — Խնդրում եմ, վերջ տուր։ Հիմա մենք կմիացնենք «ազգականներին», կնայենք եւ կուրախանանք։ Դե, բավական է լաց լինես։ Ուզում ես՝ խնջույք սարքենք։
— Ոչ,— ասաց միսիս Բաուլզը։— Ես տուն եմ շտապում։ Եթե կցանկանաք այցելել ինձ եւ իմ «ազգականներին», շնորհ արեք ուզած ժամանակ։ Բայց այս խելագար հրկիզողի տունը ես այլեւս ոտք չեմ դնի։
— Հեռացե՛ք,— ասաց Մոնթագը ցածրաձայն, աչքերը նրան սեւեռելով,— գնացեք տուն եւ մտածեք ձեր առաջին ամուսնու մասին, որից բաժանվել եք, ձեր երկրորդ ամուսնու մասին, որը զոհվել է հրթիռային մեքենայում, ձեր երրորդ ամուսնու մասին, որը նույնպես շուտով կջնջխի իր գլուխը։ Գնացեք տուն եւ մտածեք այն տասնյակ արհեստական վիժումների մասին, որին դիմել եք դուք, կեսարյան հատումների մասին նույնպես, ձեր երեխաների մասին, որոնք ողջ էությամբ ատում են ձեզ։ Գնացեք տուն եւ մտածեք, թե ինչպե՞ս կարող էր այդ ամենը տեղի ունենալ, վերջապես ի՞նչ եք արել այդ ամենը կանխելու համար։ Հեռացե՛ք,— արդեն գոռում էր նա։— Հեռացե՛ք, քանի դեռ չեմ խփել կամ դուրս շպրտել։
Դուռը շրխկաց, տունը դատարկվեց։
Մոնթագը մենակ կանգնել էր հյուրասենյակի ցուրտ ամայության մեջ, որտեղ պատերը աղտոտ ձյուն էին հիշեցնում։
Լողասենյակից հասնում էր ջրի ճողփյունը։ Նա լսեց՝ ինչպես է Միլդրեդը ապակե սրվակից ափի մեջ լցնում քնաբեր հաբերը։
— Դուք հիմար եք, Մոնթագ, հիմար եք, հիմար։ Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ ապուշն եք…
— Լռեցեք,— Մոնթագը ականջից քաշեց պոկեց կանաչ գնդիկը եւ խոթեց գրպանը, բայց այն շարունակում էր բզզալ…
— Հիմա՜ր, հիմա՜ր…
Մոնթագը պրպտեց ողջ տունը եւ վերջապես գրքերը գտավ սառնարանի ետեւում․ Միլդրեդն էր թաքցրել։ Մի քանիսը պակասում էին, եւ Մոնթագը հասկացավ, որ կինն արդեն ինքն է սկսել քիչ—քիչ պայթուցիկը հանել իր տնից։ Բայց նրա զայրույթն արդեն անցել էր։ Միայն հոգնություն էր զգում եւ տարակուսանք։ Ինչո՞ւ արեց այդ ամենը։
Նա գրքերը տեղափոխեց բակ եւ թաքցրեց ցանկապատի մոտ, թփերի մեջ։ Միայն մի գիշերով, մտածեց նա, որպեսզի Միլդրեդի մտքով չանցնի այրել դրանք։
Տուն վերադառնալով՝ մտավ դատարկ սենյակները։
— Միլդրեդ,— կանչեց նա մութ ննջարանի դռների մոտ։ Ոչ ոք չպատասխանեց։
Մետրո տանող ճանապարհին հատելով մարգագետինը, Մոնթագը ջանում էր չնկատել, թե որքան մռայլ ու ամայի էր այժմ Քլարիս Մըքլելընի տունը…
Այդ ժամին աշխատանքի գնալիս, նա հանկարծ այնպես սուր զգաց իր միայնությունն ու իր գործած սխալի ողջ ծանրությունը, որ չդիմացավ եւ կրկին սկսեց խոսել Ֆաբերի հետ։ Նա սաստիկ տենչում էր գիշերային անդորրի մեջ լսել զարմանալի ջերմ ու սրտահույզ այդ թույլ ձայնը։ Ֆաբերի հետ ծանոթացել էր մի քանի ժամ առաջ, բայց թվում էր, թե ճանաչել է ողջ կյանքի ընթացքում։ Նա այժմ զգում էր, որ իր մեջ երկու մարդ է նստած, առաջինը ինքն է՝ Մոնթագը, որը ոչինչ չի հասկանում, չի ըմբռնում նույնիսկ իր տգիտության ողջ խորությունը, սոսկ աղոտ կռահում է, եւ երկրորդը՝ այդ ծերուկը, որը խոսում էր իր հետ, խոսում այնքան ժամանակ, քանի դեռ օդամուղ գնացքը խելահեղ արագությամբ թռցնում էր նրան քնած քաղաքի մի ծայրից մյուսը։ Բոլոր այն օրերին, որ դեռեւս կլինեն իր կյանքում, ու բոլոր գիշերներին,— եւ խավարչտին, եւ լուսնկա,— ծեր պրոֆեսորը անվերջ պետք է խոսի նրա հետ՝ կաթիլ առ կաթիլ, փշուր առ փշուր, կայծ առ կայծ բառեր լցնելով նրա հոգին։ Երբեւէ, արդյո՞ք, նրա ուղեղը լիքը կլցվի, եւ նա այլեւս Մոնթագը չի լինի։ Այդպես ասաց, հավաստիացրեց, խոստացավ ծերուկը։ Նրանք կլինեն միասին՝ Մոնթագը եւ Ֆաբերը, կրակը եւ ջուրը, իսկ հետո, մի գեղեցիկ օր, երբ ամեն ինչ կխառնվի իրար, երբ ինքն իր մեջ կեռա ու կհանդարտվի, արդեն չեն լինի՝ ոչ կրակ, ոչ ջուր, այլ գինի կլինի։ Իրարից անչափ տարբեր երկու նյութերից կստեղծվի նորը՝ երրորդը։ Եվ կգա օրը, երբ նա, ետ նայելով, կհասկանա, թե ինչ հիմարն է եղել նախկինում։ Հիմա էլ նա կարող է զգալ, որ այդ երկար ճանապարհն սկսվել է, որ ինքը հրաժեշտ է տալիս իր նախկին եսին եւ հեռանում նրանից։
Ի՜նչ հաճելի էր լսել ականջի մեջ բզեզի բզզոցը, այդ քնկոտ մոծակային տզզյունը եւ ծերունական նրբահունչ ձայնը։ Սկզբում նա կշտամբեց Մոնթագին, ապա սփոփեց գիշերային ուշ ժամին, երբ Մոնթագը, դուրս գալով մետրոյի հեղձուցիչ թունելից, կրկին հայտնվեց հրկիզողների աշխարհում։
— Հանդուրժող եղեք, Մոնթագ, ներողամիտ։ Մի՛ ծաղրեք նրանց։ Մինչեւ վերջերս դուք էլ այդպիսին էիք։ Նրանք անվերապահ հավատում են, որ միշտ այդպես է լինելու։ Բայց միշտ այդպես չի լինելու։ Նրանք չգիտեն, որ իրենց կյանքը նման է տիեզերական տարածության մեջ բոցավառվող վիթխարի ասուպի։ Քանի դեռ թռչում է, գեղեցիկ է, բայց երբեւէ անխուսափելիորեն պետք է ցած ընկնի։ Մինչդեռ նրանք այդ շքեղ, ուրախ փայլից բացի, ուրիշ ոչինչ չեն տեսնում։ Մոնթագ, ծերուկը, որ թաքնվում է տանը, պահպանելով իր ծեր ոսկորները, քննադատելու իրավունք չունի։ Համենայն դեպս, ես կասեմ, քիչ էր մնացել ամեն ինչ կործանեիք սկզբում։ Զգույշ եղեք։ Հիշեցեք, որ միշտ ձեզ հետ եմ։ Ես հասկանում եմ, թե այդ ինչպես պատահեց։ Պետք է խոստովանեմ, որ ձեր կույր ցասումը ինձ արիություն ներշնչեց։ Աստվա՜ծ իմ, հանկարծ ինձ այնպե՜ս ջահել զգացի։ Բայց այժմ ուզում եմ, որ դուք ձեզ ծեր զգաք, ուզում եմ այսօր ձեր մեջ մի կաթիլ լինի իմ երկչոտությունից։ Հրկիզապետ Բիթիի հետ այդ մի քանի ժամվա ընթացքում զգույշ եղեք, ոտնաթաթերի վրա քայլեցեք նրա շուրջը, թույլ տվեք լսեմ նրան, հնարավորություն ընձեոեք գնահատելու իրավիճակը։ Ողջ մնալ, ահա մեր նշանաբանը։ Մոռացեք այդ թշվառ, հիմար կանանց…
— Ես նրանց այնքան վշտացրի, որքան հավանաբար ողջ կյանքում չէին վշտացել,— ասաց Մոնթագը։— Ինքս էլ ցնցվեցի՝ տեսնելով միսիս Ֆելփսի արցունքները։ Թերեւս նրանք իրավացի են։ Գուցե ավելի լավ է չտեսնել կյանքը ինչպես որ է, աչք փակել ամեն ինչի հանդեպ եւ զվարճանալ։ Չգիտեմ։ Ես ինձ մեղավոր եմ զգում…
— Ո՛չ, պետք չէ։ Եթե պատերազմ չսկսվեր, եթե խաղաղություն լիներ, ես ձեզ խորհուրդ կտայի՝ զվարճանալ։ Բայց, ո՛չ, Մոնթագ, դուք իրավունք չունեք լոկ հրկիզող մնալու։ Այս աշխարհում ամեն բան չէ, որ բարեհաջող է։
Մոնթագի ճակատը ծածկվեց քրտինքով։
— Մոնթագ, դուք լսո՞ւմ եք ինձ։
— Ոտքերս…— Փնթփնթաց Մոնթագը։— Ես չեմ կարողանում շարժվել։ Ի՞նչ հիմար զգացողություն է։ Ոտքերս չեն ուզում շարժվել։
— Լսեցե՛ք, Մոնթագ։ Հանգստացեք,— մեղմորեն հորդորում էր ծերուկը։— Ես հասկանում եմ, թե ինչ է կատարվում ձեզ հետ։ Դուք վախենում եք կրկին սխալներ թույլ տալ։ Բայց մի՛ վախեցեք։ Սխալները երբեմն օգտակար են։ Եթե միայն իմանայիք։ Երբ ես երիտասարդ էի, իմ տգիտությունը բոլորի աչքն էի խոթում։ Դրա համար ինձ ծեծում էին։ Քառասունի շեմին վերջապես իմ գիտելիքների զենքը ամուր էր։ Եվ եթե սկսեք թաքցնել ձեր տգիտությունը, ձեզ չեն ծեծի, եւ դուք երբեք չեք խելոքանա։ Դե՛, իսկ այժմ քայլեցեք։ Ավելի՛ համարձակ։ Միասին գնանք հրակայան։ Այժմ երկուսով ենք։ Դուք այլեւս մենակ չեք, մենք արդեն ամեն մեկս առանձին—առանձին նստած չենք խուլ պատերով մեկուսացված մեր հյուրասենյակում։ Եթե դուք օգնության կարիք զգաք, երբ Բիթին սկսի նեղել ձեզ, ես կլինեմ ձեր կողքին, ձեր թմբկաթաղանթներում, ես նույնպես կլսեմ ձեզ եւ ամեն ինչ կհսկեմ։
Մոնթագը զգաց, որ իր ոտքերը, սկզբում՝ աջը, հետո՝ ձախը, վերագտան շարժվելու կարողությունը։
— Ինձ մի՛ լքեք, իմ ծեր բարեկամ,— ասաց նա։
Մեխանիկական շունը բնում չէր։ Հրակայանի սպիտակ շենքը ընկղմված էր լռության մեջ։ Նարնջագույն Սալամանդրը նիրհում էր՝ լցնելով որովայնը նավթով, նրա կողքերին խաչաձեւ ամրացված հանգստանում էին հրցիրները։ Մոնթագն անցավ լռության միջով եւ, կառչելով բրոնզե ձողից, մագլցեց խավարի մեջ՝ աչքը չկտրելով մեխանիկական գազանի դատարկված որջից։ Նրա սիրտը մերթ նվաղում էր, մերթ կրկին կատաղի բաբախում։ Ֆաբերը, գիշերային գորշ թիթեռի նման, որոշ ժամանակ լռեց նրա ականջում։
Բիթին կանգնած էր վերեւի հարթակին։ Նա մեջքով շրջված էր դեպի անցքն այնպես, ասես ոչ մեկին չէր սպասում։
— Ահա,— ասաց նա, դիմելով թղթախաղով տարված հրկիզողներին,— ահա գալիս է մի հետաքրքրագույն նմուշ, որն աշխարհի բոլոր լեզուներով կոչվում է հիմար։
Նա չշրջվեց, բայց անխոս պարզեց ձեռքը ու պահանջեց տուրքը։ Մոնթագը գիրքը տվեց նրան։ Կազմի վրա ուշադրություն չդարձնելով՝ Բիթին գիրքը շպրտեց աղբարկղը եւ սիգարետ վառեց։
— «Մեծագույն հիմարը նա է, ով գեթ մի կաթիլ խելք ունի»։ Բարի գալուստ, Մոնթագ։ Հուսով եմ, որ այժմ կմնաք մեզ հետ հերթապահելու, քանի որ ձեր տենդն անցել է, եւ դուք կրկին առողջ եք։ Պոկեր չխաղա՞նք։
Նրանք նստեցին սեղանի մոտ։ Խաղաթղթերը բաժանեցին։ Բիթիի ներկայությունը Մոնթագին սաստիկ զգալ էր տալիս իր ձեռքերի մեղավորությունը։ Նրա մատները ոչ մի րոպե հանգիստ չմնալով, չարաճճի կզաքիսների նման անընդհատ շարժման մեջ էին․ մերթ նյարդայնորեն խաղում էին, մերթ տրորում ինչ֊որ բան, մերթ թաքնվում գրպաններում՝ Բիթիի՝ այրվող սպիրտի բոցի պես դժգույն հայացքի տակ։ Մոնթագին թվում էր, որ եթե հրկիզապետը փչի նրանց վրա՝ կչորանան, կկծկվեն, այլեւս երբեք չի հաջողվի կենդանացնել եւ մշտապես թաղված կմնան իր բաճկոնի թեւքերի խորքերում, քանի որ դրանք հանկարծ ցանկացել են ապրել ու գործել իրենց կամքով։ Մոնթագից անկախ՝ դրանց մեջ առաջին անգամ ի հայտ էր եկել իր գիտակցությունը, իրականացել էր իր գաղտնի ծարավը՝ գիրք հափշտակել եւ փախչել՝ իր հետ տանելով Հոբին, Հռութին կամ Շեքսպիրին։ Այստեղ, հրակայանում, դրանք հանցագործի՝ արյունով ներկված ձեռքեր էին հիշեցնում։
Կես ժամվա ընթացքում Մոնթագը երկու անգամ գնաց զուգարան՝ ձեռքերը լվանալու։ Վերադառնալով՝ նա ձեռքերը պահեց սեղանի տակ։
Բիթին ծիծաղեց․
— Ձեռքերդ մի՛ թաքցրեք, անշուշտ, մենք ձեզ վստահում ենք, բայց, ինչեւէ…
Բոլորը հռհռացին։
— Դե բավական է,— ասաց Բիթին։— ճգնաժամն անցել էք եւ նորից ամեն ինչ լավ է։ Մոլորված ոչխարը հոտ է վերադառնում։ Մենք բոլորս ժամանակին մոլորվել ենք։ «Ճշմարտությանը միշտ ճշմարտություն կլինի», գոռում էինք մենք։ Կգա հատուցման ժամը։ Միայնակ չեն նրանք, ովքեր իրենց մեջ կրում են վեհանձն մտքեր, հավատացնում էինք ինքներս մեզ։ «Օ՜ իմաստնություն՝ թաքնված կենդանի համահնչունություններում»,— ինչպես ասել է սըր Ֆիլիպ Սիդնեյը։ Բայց մյուս կողմից՝ «Խոսքը նման է սաղարթի, եւ որտեղ խիտ է՝ հազիվ թե պտուղ թաքնված լինի սաղարթի ստվերի տակ»,— ասել է Ալեքսանդր Փոուփը։ Ի՞նչ եք մտածում այս մասին, Մոքնթագ։
— Չգիտեմ։
— Զգո՜ւյշ,— շշնջաց Ֆաբերը մի այլ, հեռավոր աշխարհից։
— Կամ ահա մեկը եւս․ «Վտանգավոր է քիչ իմանալ, միշտ հիշելով այս՝ փրփրուն գինով բաժակդ լցրու պռնկեպռունկ։ Մի կումից կհարբես իսկույն, բայց խմիր ցմրուր եւ նորից ձեռք կբերես պայծառ բանականությունը»։ Փոուփ, նույն «Ակնարկներում»։ Դա թերեւս նաեւ ձեզ կարելի է վերագրել, չէ՞, Մոնթագ։ Ի՞նչ եք կարծում։
Մոնթագը շրթունքը կծեց։
— Հիմա կբացատրեմ,— ասաց Բիթին, ժպտալով եւ նայելով խաղաթղթերին։— Չէ՞ որ դուք հարբել եք հենց մի կումից։ Կարդացել եք մի քանի տող, եւ ձեր գլուխը պտտվել է։ Թրըխկ—շրխկ։ Դուք արդեն պատրաստ եք պայթեցնելու տիեզերքը, գլուխներ կտրելու, կոխկրտելու կանանց ու երեխաների, հեղինակություններ պսակազերծելու։ Ես գիտեմ, ինքս անցել եմ այդ ճանապարհը։
— Ո՛չ, ես այդպիսին չեմ,— պատասխանեց Մոնթագը խուճապահար։
— Մի՛ կարմրեք, Մոնթագ։ Իսկապես, ես չեմ ծիծաղում ձեզ վրա։ Գիտե՞ք, մի ժամ առաջ երազ տեսա։ Պառկեցի մի փոքր հանգստանալու եւ երազ տեսա, իբր մենք երկուսով, Մոնթագ, բուռն վիճաբանում ենք գրքերի մասին։ Շանթ ու կայծակ էիք արձակում դուք, մեջբերումներ տեղում, իսկ ես անվրդով ետ էի մղում ձեր ամեն մի հարձակումը։ «Իշխանություն»,— ասում էի ես։ Մինչդեռ մեջբերելով դոկտոր Ջոնսընին, դուք պատասխանում էիք․ «Գիտելիքները ուժեղ են իշխանությունից»։ Ի դեպ, նույն այդ Ջոնսընը, թանկագին տղաս, ասել է նաեւ․ «Խելագար է նա, ով ուզում է որոշակիությունը փոխել անորոշությամբ»։ Ջանացեք լինել հրկիզողների կողմը, Մոնթագ։ Մնացյալ ամեն ինչ մռայլ քաոս է։
— Մի՛ լսեք նրան,— շշնջաց Ֆաբերը։— Նա ուզում է ձեզ շփոթեցնել։ Օձաձկան նման լպրծուն է։ Զգո՛ւյշ եղեք։
Բիթին քրքջաց։
— Դուք էլ ինձ պատասխանեցիք քաղվածքով․ «Ճշմարտությունը միշտ դուրս կգա, մարդասպանությունը չի կարող երկար ծածուկ մնալ»։ Իսկ ես բարեհոգի բացականչեցի․ «Օ՜, տեր աստված, նա անընդհատ իր էշն է քշում»։ Ու նաեւ ասացի․ «Սատանան Սուրբ գիրքն իր օգուտի համար վկա է կանչում»։ Ի պատասխան՝ դուք գոռացիք․ «Մեզ մոտ ավելի շատ մեծարում են կերպաս հագած տխմարին, քան աղքատի հագուստով իմաստունին»։ Այդ ժամանակ ես մեղմ շշնջացի․ «Ճշմարտությունը կարիք ունի՞ այդքան կատաղի պաշտպանության»։ Դուք նորից գոռացիք․ «Մարդասպանն այստեղ է, եւ մեռյալների վերքերը բացվել են նորից, եւ արյան վտակներ են հորդում»։ Պատասխանեցի՝ թփթփացնելով ձեր ձեռքը․ «Մի՞թե այդպիսի ագահություն եմ արթնացրել ես ձեր մեջ»։ Դուք նորից ճչացիք․ «Գիտելիքը ուժ է։ Եվ հսկայի ուսերին բարձրացած թզուկը նրանից հեռուն է տեսնում»։ Մեծագույն հանգստությամբ մեր վեճը ես ավարտեցի հետեւյալ խոսքերով․ «Բոլորիս բնորոշ մոլորությունն է մետաֆորը ապացույց համարել, պարապ բառերի հոսքը՝ ճշմարտության ակունք, իսկ մեզ՝ պատգամախոս», ինչպես մի առիթով ասել է միստր Պոլ Վալերին։
Մոնթագի գլուխը պտտվեց։ Նրան թվում էր, թե անխնա հարվածում են իր հոնքերին, աչքերին, կզակին, քթին, շրթունքներին, ուսերին, անօգնական պարզած ձեռքերին։ Նա ցանկանում էր ճչալ․ «Ո՜չ, լսեցե՜ք։ Դուք ձգտում եք խճճել ամեն ինչ։ Բավակա՛ն է»։
Բիթիի նրբագեղ, ջղային մատները բռնեցին Մոնթագի դաստակը։
— Աստվա՜ծ իմ, ինչպես է տրոփում զարկերակը։ Երեւում է՝ ես ձեզ կարգին թափ տվի, հա՞, Մոնթագ։ Ձեր զարկերակն այնպես է տրոփում, ասես պատերազմի հաջորդ օրն է։ Պակասում են միայն շեփորներն ու զանգերի ղողանջները։ Մի քիչ էլ խոսե՞նք։ Ինձ դուր է գալիս ձեր խռովահույզ տեսքը։ Ի՞նչ լեզվով ճառախոսեմ՝ սուահի՞լի, հինդի՞, գրական անգլերե՞ն․ բոլորով էլ խոսում եմ։ Բայց դա նման է համրի հետ զրուցելուն, այդպես չէ՞, միստր Վիլի Շեքսպիր։
— Զգուշացեք, Մոնթագ,— նրա ականջում խշխշաց գիշերաթիթեռը։— Նա ջուր է պղտորում։
— Օ՜, դուք մահու չափ վախեցաք,— շարունակեց Բիթին։— Իրոք որ, ես դաժան վարվեցի, ձեր դեմ հանեցի նույն այն գրքերը, որոնց դուք այնպես կառչել եք, գործադրեցի, որ հերքեմ ձեզ ամեն քայլափոխի։ Ա՜խ, գրքերը այնպիսի՜ դավաճաններ են։ Դուք կարծում եք՝ նրանք ձեզ կսատարեն, բայց շուռ են գալիս հենց ձեր դեմ։ Ո՛չ միայն դուք, մի ուրիշն էլ կարող է գործի դնել գիրքը, եւ, ահա,դուք արդեն խճճվել եք ճահճուտի մեջ, գոյականների, բայերի, ածականների հրեշավոր խառնաշփոթի մեջ։ Եվ ավարտվեց իմ երազը նրանով, որ ես Սալամանդրով մոտեցա ձեզ եւ հարցրի․ «Մենք ուղեկիցներ չե՞նք»։ Դուք նստեցիք մեքենան, եւ մենք ետ սլացանք հրակայան՝ պահպանելով երանելի լռություն, կրքերը հանդարտվեցին, եւ մեր միջեւ կրկին հաշտություն տիրեց։
Բիթին բաց թողեց Մոնթագի ձեռքը, որն անկենդան ընկավ սեղանին։
— Ամեն ինչ լավ է, երբ լավ է վերջանում։
Լռություն։ Մոնթագը նստել էր, ասես քարե ճերմակ արձան։
Իրեն հասցված վերջին հարվածների արձագանքները դանդաղ մարում էին ինչ֊որ տեղ, ուղեղի մթին անձավներում։ Ֆաբերն սպասում էր մինչեւ որ դրանք լիովին մարեն։ Եվ երբ, վերջապես, Մոնթագի գիտակցության մեջ բարձրացած փոշեմրրիկը հանդարտվեց, Ֆաբերն սկսեց ցածր ձայնով․
— Լավ, նա ասաց այն, ինչ ուզում էր։ Դուք մինչեւ վերջ լսեցիք։ Հիմա կխոսեմ ես։ Ստիպված կլինեք այդ էլ լսել։ Իսկ հետո փորձեք գլուխ հանել եւ վճռել՝ ով է արդարացի։ Բայց ուզում եմ, որ ինքներդ որոշեք, որ այդ որոշումը լինի ձեր սեփականը, ոչ թե իմը կամ հրկիզապետ Բիթիինը։ Չմոռանաք միայն մի բան՝ հրկիզապետը ճշմարտության եւ ազատության թշնամիներից մեծամասնության բթամիտ եւ անտարբեր հոտի երդվյալ անդամը։ Օ՜, մեծամասնության սարսափելի բռնակալությունը… Ես եւ Բիթին տարբեր երգեր ենք երգում։ Անձամբ ձեզնից է կախված, թե ում կլսեք։
Մոնթագը բերանը բացեց՝ պատասխանելու Ֆաբերին, բայց հրակայանի զանգի ղողանջը ժամանակին կանխեց նրան թույլ տալու այդ աններելի սխալը։ Տագնապի ազդանշանը շաչում էր առաստաղի տակ։ Սենյակի մյուս ծայրում տկտկաց հեռախոսային սարքը, որը հասցեն էր գրանցում։ Հրկիզապետ Բիթին, խաղաթղթերը վարդագույն ձեռքերի մեջ, միտումնավոր դանդաղ մոտեցավ գրանցող սարքին եւ պոկեց թղթե ժապավենը։ Անփույթ հայացք նետելով հասցեին՝ խոթեց գրպանը եւ, վերադառնալով սեղանի մոտ, կրկին նստեց։ Բոլորը նայեցին նրան։
— Կարելի է սպասել ուղիղ քառասուն վայրկյան, ճիշտ այնքան, որքան ինձ հարկավոր է, որպեսզի հաղթեմ,— ուրախ ասաց Բիթին։
Մոնթագը խաղաթղթերը դրեց սեղանին։
— Հոգնեցի՞ք, Մոնթագ։ Ուզում եք խաղից դո՞ւրս գալ։
— Այո՛։
— Մի՛ ընկճվեք։ Ասենք, կարելի է խաղը հետաձգել։ Խաղաթղթերը շրջված դրեք սեղանին, կվերադառնանք՝ կվերջացնենք։ Իսկ այժմ շարժվեք։ Արա՛գ։— Բիթին վեր կացավ։— Մոնթագ, ձեր տեսքն ինձ դուր չի գալիս։ Մտադիր եք նորի՞ց հիվանդանալ։
— Չէ՛, ես միանգամայն առողջ եմ։
— Այո՛, դուք պետք է հիանալի զգաք։ Սա առանձնահատուկ դեպք է։ Դե, առա՜ջ…
Նրանք ցատկեցին դեպի փողանցքը եւ ամուր կառչեցին բրոնզե ձողից, ասես նրանում էր միակ փրկությունը ներքեւից վեր հորդացող ալիքների հորձանքից։ Բայց ձողը նրանց անդունդը նետեց, որտեղ արդեն արթնանալով փնչացնում, գռմռում ու հազում էր վիշապը։
— էհե՜յ։
Նրանք դղրդյունով ու աղմուկով թեքվեցին անկյունից, արգելակները ճռնչացին, անվադողերը շչացին, նավթը ճողփաց Սալամանդրի պղնձե փայլուն բաքում, ինչպես սնունդը հսկայի որովայնում։ Մոնթագի մատները դողդողում էին փայլփլուն բռնակների վրա, անվերջ պլստում ցուրտ դատարկության մեջ, քամին քաշքշում էր մազերը, սուլում ատամների արանքից, իսկ Մոնթագը մտածում, անընդհատ մտածում էր հյուրասենյակի դատարկամիտ այն կանանց մասին, որոնց գլխից նեոնային քամին վաղուց արդեն քշել տարել էր բանականության վերջին նշույլը։ Հիշում էր նաեւ իր անհեթեթ, հիմար մտահղացումը՝ գիրք կարդալ նրանց համար։ Դա հավասարազոր էր հրդեհը ջրի ատրճանակով հանգցնելուն։ Զառանցանք, խելացնորություն։ Պարզապես կատաղության մոլուցք։ Եվ զայրույթի բռնկում, որ ինքը պարտավոր էր զսպել։
Ե՞րբ է հաղթահարելու այդ խելացնորությունը եւ դառնալու հանգիստ, իսկապես հանգիստ։
— Շուտով կհասնենք։
Մոնթագը հայացքը կտրեց բռնակներից։ Սովորաբար Բիթին երբեք չէր նստում ղեկի առաջ, բայց այսօր մեքենան վարում էր նա, կտրուկ թեքելով շրջադարձերում, առաջ հակվելով վարորդական գահի բարձունքից։ Նրա ծանր, սեւ անջրանցիկ վերարկուի թեւքերը կախվում ու ծածանվում էին, ինչպես մեքենայի վերեւով թռչող վիթխարի չղջիկ՝ կուրծքը քամուն դեմ արած։
— Սուրա, սուրա, որպեսզի ժամ առաջ աշխարհը երջանկացնենք։ Այդպե՞ս է, Մոնթագ։
Բիթիի վարդագույն, ասես ֆոսֆորափայլ այտերն առկայծում էին խավարում, նա ժպտում էր ինչ֊որ մոլեգնությամբ։
— Ահա եւ հասանք։
Սալամանդրը կտրուկ կանգ առավ։ Մարդիկ խառնիճաղանջ դուրս թափվեցին։ Մոնթագը կանգնել էր՝ աչքերը սեւեռած պաղ, փայլուն բռնակներին, որոնցից ջղաձգորեն կառչել էին իր մատները։
«Ես չեմ կարող այդ անել,— մտածեց նա։— Ինչպե՞ս կարող եմ կատարել առաջադրանքը, ինչպե՞ս կարող եմ նորից այրել։ Ես չեմ կարող մտնել այս տունը»։
Կողքին հայտնվեց Բիթին, նրանցից դեռ քամու հոտ էր փչում, որի միջով նրանք քիչ առաջ սլանում էին։
— Դե՛, Մոնթագ։
Հրկիզողները, որոնք իրենց տգեղ երկարաճիտ կոշիկներով հիշեցնում էին հաշմանդամների, սարդերի պես անաղմուկ սկսեցին վազվզել։
Վերջապես, աչքը կտրելով բռնակներից, Մոնթագը շրջվեց։
Բիթին հետեւում էր նրա դեմքին։
— Ի՞նչ պատահեց ձեզ, Մոնթագ։
— Այս ի՞նչ է,— դանդաղ արտասանեց Մոնթագը,— իմ տան մո՞տ ենք կանգ առել։