Ֆարենհայթի 451 աստիճանում թուղթը բռնկվում է ու այրվում։

«Եթե քեզ տողատած թուղթ տան, գրիր հակառակ ուղղությամբ»։

ԽՈՒԱՆ ՌԱՄՈՆ ԽԻՄԵՆԵՍ

 

Առաջին մաս 

ԱՅՐԵԼՈՒ ՀԱՃՈՒՅՔԸ

Մի ուրիշ, առանձնահատուկ հաճույք էր տեսնել, թե ինչպես է կրակը լափում իրերը, ինչպես են դրանք սեւանում ու ձեւափոխվում։ Փողրակի պղնձե ծայրը սեղմված է բռունցքի մեջ, վիթխարի պիթոնի երախից դուրս է ժայթքում նավթի թունավոր շիթը, արյունը խուժում է քունքերը։ Ձեռքերը թվում են կրակի եւ ավերումի սիմֆոնիա արարող զարմանահրաշ դիրիժորի ձեռքեր, որ մոխրի են վերածում պատմության պատառոտված, ածխացած էջերը։ 451 թվակիր խորհրդանշական սաղավարտն իջեցված է աչքերին, որոնք տենդագին սպասումից նարնջագույն փայլ են արձակում։ Նա սեղմում է բռնկիչը, եւ կրակն ագահորեն կլանում է տունը՝ իրիկնային երկինքը ներկելով կարմրադեղնասեւավուն երանգներով։ Նա քայլում է հրակարմիր կայծոռիկների թվացյալ պարսի միջով եւ, շատ է ուզում կրկնել իր մանկական հրապուրանքը՝ բոցի մեջ մտցնել սառնաշաքարով փայտիկը, մինչդեռ գրքերը, աղավնիների նման թափահարելով էջաթեւերը, մեռնում են սանդղամուտին եւ տան դիմաց փռված փոքրիկ մարգագետնում։ Գրքերը թռչում են բոցեղեն մրրիկի մեջ, եւ ծխախառն քամին քշում տանում է նրանց։

Դաժան ժպիտը սառեց Մոնթագի դեմքին։ Այդպիսի ժպիտ հայտնվում է մարդու շուրթերին, երբ անակնկալ դաղում է կրակը, եւ նա կտրուկ ետ է ցատկում նրա բարկ հպումից։

Մոնթագը գիտեր, որ հրակայան վերադառնալով, ինքը՝ կրակի քուրմը, նայելով հայելու մեջ, մտերմաբար աչքով կանի իր խանձված, մրոտ կերպարանքին։ Ավելի ուշ, արդեն անկողին մտնելով, խավարի մեջ նա դեռ երկար պիտի շրթունքներին զգար սառած ջղաձիգ ժպիտը։ Որքան հիշում է, այդ ժպիտը երբեք չի անհետացել իր դեմքից։

Նա փայլեցրեց սեւ սաղավարտը, կախեց հրակայուն բաճկոնի հետ, հաճույքով լվացվեց ցնցուղի ուժեղ շիթի տակ, ապա ձեռքերը գրպանները խոթած, սուլելով կտրեց անցավ հրակայանի գրասենյակի վերնահարթակն ու ցած սահեց բաց անցքից։ Վերջին պահին, երբ զգաց, որ աղետն անխուսափելի է՝ ձեռքերը գրպաններից հանեց, բրոնզե ձողից բռնեց եւ ներքնահարկի ցեմենտե հատակին կրունկները դիպչելուց մի վայրկյան առաջ ճռինչով արգելակեց։

Կեսգիշեր էր։ Հրակայանից ամայի փողոց դուրս գալով՝ նա քայլեց մետրոյի ուղղությամբ։ Օդամուղ գնացքը անաղմուկ սահեց ստորգետնյա թունելի՝ հիանալի յուղած խողովակով եւ տաք օդի ուժեղ հոսանքով նրան դուրս բերեց դեպի քաղաքի արվարձաններից մեկը տանող բաց դեղնավուն շարժասանդուղքի մոտ։

Մոնթագը սուլելով բարձրացավ շարժասանդուղքով՝ գիշերային լռությանն ընդառաջ։ Որոշակի ոչ մի բանի մասին չմտածելով՝ նա հասավ անկյունադարձին։ Բայց շրջվելուց առաջ դանդաղեցրեց քայլերը։ Ինչ—որ տեղից սկիզբ առած քամի՞ն վզզալով սուրաց, թե՞ մեկը տվեց իր անունը։

Արդեն մի քանի գիշեր էր, ինչ մոտենալով շրջադարձին, իրեն աստղալույսի տակ տուն հասցնող մայթին, նա տարօրինակ զգացում էր ունենում։ Նրան թվում էր, թե շրջվելուց մի պահ առաջ ինչ֊որ մեկը անկյունից հետամտում է։ Շրջակայքում կատարյալ անդորր էր, բայց ասես նա թաքնված սպասում էր եւ միայն իր հայտնվելուց մի ակնթարթ առաջ հանկարծ վերածվում էր ստվերի, ու ինքն անցնում էր նրա միջով։ Թերեւս նրա ռունգերը թույլ բուրմունք էին որսում, գուցե դեմքի ու ձեռքերի մաշկն զգում էր ջերմության աննշան ավելացում այնտեղ, ուր կանգնած էր անտեսանելին։ Անհնար էր ըմբռնել։ Ամեն անգամ, անկյունում շրջվելով, նա տեսնում էր սոսկ ամայի մայթի ճերմակ սալերը։ Միայն մի գիշեր նրան թվաց, թե ինչ֊որ ստվեր երեւութացավ մարգագետնում եւ մինչ կփորձեր ստուգել կամ որեւէ բան անել՝ տեսիլքն իսկույն անհետացավ։

Իսկ այս գիշեր Մոնթագն այնքան դանդաղեցրեց քայլերը, որ համարյա կանգ առավ։ Նա մտովի անկյունադարձում էր արդեն, երբ թույլ շրշյուն լսեց։ Ինչ—որ մեկի շնչառությո՞ւնն էր կամ գուցե օդը տատանվում էր ինչ֊որ մեկի ներկայությունի՞ց, որ կանգնել ու սպասում էր։

Նա թեքվեց փողոցի անկյունադարձում։

Քամուց քշված աշնանային տերեւները պտտվում էին լուսնի լույսով ողողված մայթի վրա, իսկ ընդառաջ եկող աղջիկը թվում էր՝ ոչ թե քայլում, այլ պարզապես սահում էր տերեւների ու քամու միջով։ Նա գլխահակ հետեւում էր, թե ինչպես են կոշիկների ծայրերը դիպչում պարող տերեւներին։ Նրա նուրբ, մեղմ ու կաթնագույն դեմքը անհագ հետաքրքրասիրություն էր արտահայտում։ Հայացքը՝ թեթեւ զարմանք։ Մուգ աչքերով այնպես ուշադիր էր զննում շուրջը, որ թվում էր՝ ոչինչ չի վրիպի նրանից։ Աղջիկը ճերմակ, խշխշան զգեստ էր հագել։ Մոնթագին թվում էր, թե ինքը, քայլքին համապատասխան, տեսնում է նրա ձեռքերի ամեն մի շարժումը, դեմքի շենշող դողը, լսում նույնիսկ անորսալի թվացող հնչյունները։ Հանկարծ աղջիկը գլուխը բարձրացրեց ու տեսավ, որ ընդամենը մի քանի քայլ, եւ ինքը կբախվի մայթի մեջտեղում կանգնած տղամարդուն։

Նրանց գլխավերեւում խշշացող ճյուղերը չոր տերեւների անձրեւ տեղացին։ Աղջիկը կանգ առավ։ Անակնկալի գալով՝ նա ուզում էր ետ ցատկել, բայց սոսկ անքթիթ նայեց Մոնթագին։ Նրա մուգ, կայծկլտուն ու կենսախինդ աչքերն այնպես շողացին, ասես ինչ֊որ փաղաքուշ խոսք լսեց։ Սակայն Մոնթագը գիտեր, որ ինքը ողջունեց նրան։ Ապա նկատելով, որ աղջիկը կախարդվածի պես նայում է իր համազգեստի թեւքի սալամանդրի եւ կրծքի փյունիկի պատկերներին, հարցրեց․

— Դուք մեր նոր հարեւանուհի՞ն եք։

— Իսկ դուք, հավանաբար…,— վերջապես նա հայացքը կտրեց նրա մասնագիտական նշաններից,— հրկիզո՞ղ եք։— Աղջկա ձայնը մարեց։

— Այդ ի՞նչ տարօրինակ ձեւով ասացիք։

— Ես… ես գլխի կընկնեի նույնիսկ աչքերս փակ,— ցածրաձայն ավելացրեց նա։

— Նավթի հոտից, չէ՞։ Կինս միշտ դժգոհում է։— Մոնթագը ծիծաղեց։— Երբեք հնարավոր չէ մաքուր լվանալ։

— Այո, հնարավոր չէ,— չգիտես ինչու վախվորած ասաց աղջիկը։

Մոնթագին թվաց, թե նա պտտվում է իր շուրջը, շուռումուռ է տալիս իրեն, թեթեւակի թափահարում, դատարկում գրպաններն՝ առանց որեւէ շարժումի։

— Նավթի հոտը,— ձգվող լռությունը խզելու համար ասաց նա,— ինձ համար ասես օծանելիքի բույր լինի։

— Իսկապե՞ս։

— Իհարկե, իսկ ինչո՞ւ ոչ։

— Չգիտեմ,— առժամանակ մտածելուց հետո պատասխանեց նա, ապա շրջվեց իրենց տների կողմը։— Կարելի՞ է քայլել ձեզ հետ։ Իմ անունը Քլարիս Մըքլելըն է։

— Քլարիս… Ես Գայ Մոնթագն եմ։ Գնացինք։ Մենակ ի՞նչ եք անում այս ուշ ժամին։ Քանի՞ տարեկան եք։

Տաք, հողմաշունչ գիշերվա մեջ նրանք քայլում էին լուսնից արծաթազօծ մայթով․ Մոնթագին թվում էր, թե օդը հագեցած է թարմ ծիրանի բույրով։ Նա նայեց շուրջը եւ հասկացավ, որ խաբկանք է։ Չէ՞ որ ուշ աշուն էր։ Ո՛չ, այդ ամենը չկար։ Կար միայն կողքից քայլող աղջիկը, որի դեմքը ձյան պես փայլածում էր լուսնի լույսի տակ։ Նա զգում էր, որ Քլարիսը մտորում է իր տված հարցերի շուրջը, որպեսզի ավելի լավ պատասխան տա։

— Դե՛,— վերջապես ասաց նա,— ես տասնյոթ տարեկան եմ եւ խենթ։ Քեռիս պնդում է, թե մեկն անխուսափելիորեն ուղեկցում է մյուսին։ Նա ասում է՝ եթե տարիքդ հարցնեն, միշտ պատասխանիր, որ տասնյոթ ես եւ խենթ… Գիշերով զբոսնելը հաճելի է, չէ՞։ Ես սիրում եմ զննել իրերը, հոտոտել, երբեմն ամբողջ գիշերը թափառում եմ եւ դիմավորում արեւածագը։

Որոշ Ժամանակ նրանք քայլում էին լուռ։ Հանկարծ աղջիկը մտախոհ ասաց․

— Գիտե՞ք, ես ձեզնից ամենեւին չեմ վախենում։

— Իսկ ինչո՞ւ պիտի վախենայիք,— զարմացած հարցրեց Մոնթագը։

— Ձեզնից, այսինքն՝ ուզում եմ ասել՝ հրկիզողներից, շատերն են վախենում։ Բայց դուք էլ, ի վերջո, նույնպիսի մարդ եք…

Նրա աչքերում, ինչպես ջրի երկու զուլալ կաթիլներում, Մոնթագը տեսավ իր արտացոլանքը՝ խավար, պստլիկ, բայց ճշգրիտ, նույնիսկ բերանի շուրջը եղած փոսիկներն էին երեւում,— ասես նրա աչքերը մանուշակագույն սաթի երկու կախարդական բեկորներ էին, որ իրենց մեջ էին առել իր պատկերը։ Իր կողմը շրջված աղջկա դեմքը նման էր հանդարտ, անմար լույս ճառագող դյուրաբեկ, կաթնագույն բյուրեղի։ Ծակող ու վառ էլեկտրական լույս չէր դա, այլ մոմի՝ տարօրինակ կերպով հանգստացնող, չափազանց մեղմ ցոլանք։ Երեխա ժամանակ, վթարի հետեւանքով մի անգամ էլեկտրական լույսը մարեց, եւ մայրը գտավ ու վառեց վերջին մոմը։ Այդ կարճ միջոցին, հրաշալի հայտնագործությունների այդ պահին, աշխարհն ասես փոխվեց, տարածությունը դադարեց անսահման լինելուց՝ հարմարավետորեն խտացավ նրանց շուրջը։ Մայր ու որդի մի տեսակ կերպարանափոխված նստել էին՝ սրտանց ցանկանալով, որ էլեկտրականությունը հնարավորին չափ ուշ միացվի…

Հանկարծ Քլարիսն ասաց․

— Կարելի՞ է մի հարց տալ… Վաղո՞ւց եք հրկիզող աշխատում։

— Քսան տարեկանից։ Արդեն տասը տարի է։

— Իսկ դուք երբեւէ կարդո՞ւմ եք ձեր այրած գրքերը։

Մոնթագը ծիծաղեց․

— Դա պատժվում է օրենքով։

— Հասկանալի է։

— Հիանալի աշխատանք է։ Երկուշաբթի Միլլեյի գրքերն այրել, չորեքշաբթի՝ Ուիթմենի, ուրբաթ՝ Ֆոլկների։ Վառել—մոխրացնել, հետո էլ մոխիրն այրել։ Սա է մեր մասնագիտության նշանաբանը։

Նրանք մի քիչ քայլեցին, ապա աղջիկն ասաց․

— Ասում են՝ ժամանակին հրշեջներ են եղել, որ հրկիզողների նման ոչ թե վառել, այլ հանգցրել են հրդեհները, ճի՞շտ է։

— Ո՛չ, շենքերը միշտ էլ հրակայուն են եղել, կարող եք չկասկածել։

— Տարօրինակ է։ Ես լսել եմ, որ առաջներում տներն այրվել են անզգուշության հետեւանքով, եւ հրշեջներ էին պետք կրակը հանգցնելու համար։

Մոնթագը ծիծաղեց։

Աղջիկը թռուցիկ հայացք նետեց նրա կողմը։

— Ինչո՞ւ եք ծիծաղում։

— Չգիտեմ։— Նա կրկին ծիծաղեց, բայց հանկարծ լռեց։— Իսկ ի՞նչ կա որ։

— Դուք ծիծաղում եք, թեպետ ես ոչ մի ծիծաղելի բան չասացի, եւ ամեն ինչի պատասխանում եք անմիջապես։ Երբեք չեք մտածում իմ հարցրածի մասին։

Մոնթագը կանգ առավ։

— Դուք իրոք որ տարօրինակ եք,— ասաց նա՝ նայելով աղջկան։— Ի՞նչ է, բոլորովին չե՞ք հարգում ձեր զրուցակցին։

— Ես չէի կամենում ձեզ վիրավորել։ Պարզապես շատ եմ սիրում ուսումնասիրել մարդկանց։

— Իսկ սա մի՞թե ձեզ ոչինչ չի հուշում։— Նա թեթեւ մատնահարեց իր սեւաթույր բաճկոնի թեւքին դաջված 451 թիվը։

— Հուշում է,— շշնջաց աղջիկը եւ արագացրեց քայլերը։— Երբեւէ ուշադրություն դարձրե՞լ եք, թե հրթիռային ավտոմեքենաները ինչպես են սլանում բուլվարին հարող մայրուղիով։

— Խոսակցության նյո՞ւթն եք փոխում։

— Երբեմն ինձ թվում է, թե դրանց վարորդները չգիտեն՝ ինչ են խոտը կամ ծաղիկները։ Չէ՞ որ այդ ամենը նրանք կարող են տեսնել միայն մեծ արագության ընթացքում,— շարունակեց նա։— Ցույց տվեք կանաչ բիծ, եւ նրանք կասեն․ «Օ՜, այո՛, խոտ է»։ Ցույց տվեք վարդագույն բիծ, կասեն՝ վարդանոց է։ Սպիտակ բծերը շենքեր են, դարչնագույնը՝ կովեր։ Մի անգամ քեռիս փորձեց մեքենան վարել ժամում քառասուն մղոն արագությամբ, նրան ձերբակալեցին եւ երկու օր բանտ նստեցրին։ Ե՛վ ծիծաղելի է, եւ՛ տխուր, այնպես չէ՞։

— Դուք չափազանց շատ եք մտածում,— անհարմար զգալով ասաց Մոնթագը։

— Ես հազվադեպ եմ հեռուստատեսային հաղորդումներ դիտում, գրեթե չեմ այցելում զվարճավայրեր, այդ պատճառով էլ խելացնոր մտքերը հաճախ են այցելում ինձ։ Տեսե՞լ եք քաղաքից դուրս տանող ճանապարհին տեղադրված ազդավահանակները։ Այժմ դրանց երկարությունը երկու հարյուր ոտնաչափ է, իսկ գիտե՞ք, որ ժամանակին ընդամենը քսան ոտնաչափ են եղել։ Հիմա մեքենաներն այնքան մեծ արագություն են զարգացնում, որ ստիպված են եղել ազդագրերը մեծացնել, այլապես ոչ ոք չէր կարող կարդալ։

— Ո՛չ, չգիտեի,— պոռթկաց Մոնթագի ծիծաղը։

— Իսկ ես մի բան էլ գիտեմ, որ դուք երեւի չգիտեք։ Առավոտները կանաչի վրա ցող է իջնում։

Նա այդպես էլ չկարողացավ հիշել երբեւէ իմացե՞լ է, թե ոչ եւ հանկարծ նեղսրտեց։

— Իսկ եթե այնտեղ նայեք,— Քլարիսը գլխով շույց տվեց երկինքը,— ապա լուսնի վրա մարդ կտեսնեք։

Բայց Մոնթագը վաղուց առիթ չէր ունեցել երկնքին նայելու… Նրանք շարունակեցին քայլել, աղջիկը՝ մտախոհ, Մոնթագը՝ սրտնեղած եւ անհարմարության զգացումից ժամանակ առ ժամանակ նրա վրա կշտամբալից հայացքներ նետելով։ Երբ մոտեցան աղջկա տանը, բոլոր պատուհանները վառ լուսավորված էին։

— Ի՞նչ է կատարվում այստեղ,— բնակելի տներում այդպիսի լուսավորություն Մոնթագը երբեւէ չէր տեսել։

— Ոչինչ էլ չի պատահել։ Պարզապես մայրիկս, հայրիկս եւ քեռիս միասին նստել ու զրուցում են։ Այժմ դա նույնքան հազվադեպ է, որքան ոտքով քայլելը։ Ես ձեզ ասացի՞, որ քեռուս մի անգամ էլ ձերբակալեցին։ Այո՛, այն պատճառով, որ քայլում էր։ Օ՜, մենք շատ տարօրինակ ենք։

— Բայց ինչի՞ մասին են զրուցում։

Աղջիկը ծիծաղեց։

— Բարի գիշեր,— ասաց նա եւ շրջվեց տան կողմը։ Հանկարծ կանգ առավ, ասես ինչ֊որ բան հիշելով՝ կրկին մոտեցավ Մոնթագին ու զարմանքով ու հետաքրքրասիրությամբ նայեց նրա դեմքին։

— Դուք երջանի՞կ եք,— հարցրեց։

— Ինչ ասացի՞ք,— բացականչեց Մոնթագը։

Բայց աղջիկն արդեն գնացել էր․ նա վազում էր լուսնի լույսով ողողված ճանապարհով։

Տան դուռը կամացուկ փակվեց։

— Երջանի՞կ եմ, արդյոք, ես։ Ամենամեծ հիմարությունը, որ երբեւէ լսել եմ։

Մոնթագն այլեւս չէր ծիծաղում։

Նա մատները թեթեւակի հպեց իր դռան խոռոչին, եւ դուռը բացվեց։

— Իհարկե, երջանիկ եմ։ Իսկ ի՞նչ է, նա կարծում է՝ դժբա՞խտ եմ,— հարցն ուղղված էր դատարկ սենյակներին։ Նախասրահում նրա հայացքն ընկավ օդափոխիչ ցանցին։ Հանկարծ նրան թվաց, թե դրա ետեւում թաքցրածը ուշադիր իրեն է նայում, եւ արագ փախցրեց աչքերը։

Ի՜նչ տարօրինակ գիշեր էր, ի՜նչ տարօրինակ հանդիպում։ Նման բան նրա հետ երբեք չէր պատահել։ Թերեւս միայն մեկ տարի առաջ, երբ զբոսայգում հանդիպեց մի ծերունու եւ զրույցի բռնվեց հետը…

Մոնթագը գլուխը տարուբերեց։ Նայեց դիմացի դատարկ պատին, եւ անմիջապես նրա վրա հայտնվեց աղջկա դեմքը,— այնպես, ինչպես պահպանվել էր իր հիշողության մեջ՝ գեղեցիկ, դեռ ավելին՝ զարմանահրաշ։ Այդ քնքուշ դեմքը հիշեցնում էր փոքրիկ ժամացույցի թվատախտակ, որն աղոտ լուսավորվում է խավար սենյակում, երբ կեսգիշերին արթնանալով՝ ուզում ես իմանալ ժամանակը, եւ տեսնում ես, որ սլաքները ճշգրիտ ցույց են տալիս ժամը, րոպեն, վայրկյանը։ Եվ այդ լուսավոր, լռին դեմքը հանդարտ ու վստահորեն ասում է քեզ, որ թեպետ մութը թանձրանում է, բայց գիշերն անցնում է, եւ շուտով նորից կծագի արեւը։

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Մոնթագը իր երկրորդ՝ ենթագիտակցական եսին, այդ խենթուկին, որը մերթընդմերթ հանկարծ այլեւս չի հնազանդվում եւ անիմաստ շաղակրատում է՝ չենթարկվելով ո՛չ կամքին, ո՛չ սովորույթին, ո՛չ ողջամտությանը։

Նա նորից հայացք նետեց պատին։ Աղջկա դեմքն ինչքա՞ն նման է հայելու։ Ուղղակի անհավատալի է։ Շատերի՞ն գիտես, արդյոք, որ կարող են այդպես բեկել քո սեփական լույսը։ Մարդիկ ավելի շատ նման են… Նա հապաղեց համեմատելին որոնելիս, ապա գտավ (հիշելով իր արհեստը)՝ նման են ջահերի, որոնք այրվում են իսպառ։ Բայց որքան հազվադեպ է պատահում, երբ ուրիշ մարդու դեմքին կարող ես տեսնել քո զգացմունքների, քո նվիրական, թրթռուն մտքերի արտացոլանքը։

Վերամարմնավորման ի՛նչ անհավանական կարողություն ունի այդ աղջիկը։ Նա նայում է Մոնթագին, ինչպես տիկնիկային թատրոնի կախարդված հանդիսատես, կռահում է իր աչքերի ամեն մի թարթում, ձեռքի ամեն մի շարժում, մատների ամեն ցնցում։ Որքա՞ն ժամանակ քայլեցին նրանք կողքկողքի։ Երե՞ք րոպե։ Հի՞նգ։ Եվ այժմ ինչքա՞ն երկար էր թվում այդ ժամանակը։ Ի՜նչ վիթխարի էր թվում նրան այժմ աղջկա արտացոլումը պատին, ինչպիսի՜ ստվեր էր նետել նրա նրբակազմ իրանը։ Նա զգում էր, որ եթե իր աչքը քոր գա, աղջիկը կթարթի, եթե փոքր֊ինչ լարվեն դեմքի մկանները՝ աղջիկը կհորանջի ավելի շուտ, քան ինքը կհասցնի այդ անել։

Եվ, հիշելով իրենց հանդիպումը, Մոնթագը մտածեց․ «Իրոք, ասես նա գիտեր, որ ես գալու եմ, ասես փողոցում հենց ինձ էր սպասում այդ ուշ ժամին…»։

Նա բացեց ննջարանի դուռը։ Թվաց, թե լուսնի մայր մտնելու պահին ինքը հայտնվեց ցուրտ, մարմարապատ դամբարանում։ Անթափանց խավար։ Դրսի արծաթափայլ աշխարհի գոյությունը հիշեցնող ոչ մի նշույլ։ Պատուհաններն ամուր փակված են, եւ սենյակը նման է գերեզմանի, որտեղ չի թափանցում մեծ քաղաքի եւ ոչ մի հնչյուն։ Մինչդեռ սենյակը դատարկ չէր։

Նա ականջ դրեց։

Մոծակի տզզոց հիշեցնող նրբահունչ ձայն էր լսվում, իր հարմարավետ, տաքուկ ու վարդագույն բնիկում թաքնված էլեկտրական իշամեղվի բզզյունն էր։ Երաժշտությունն այնքան պարզ էր հնչում, որ նա կարող էր տարբերել մեղեդին։

Մոնթագը զգաց, որ ժպիտը սահեց—չքացավ իր դեմքից, որ այն հալվեց ու թափվեց, ինչպես չափազանց երկար վառված ու մարած արտասովոր մոմը։ Մթություն։ Ո՛չ, դու երջանիկ չես։ Երջանիկ չես։ Նա այդ բառերն ուղղեց իրեն եւ ընդունեց որպես ճշմարտություն։ Երջանկությունն ինքը կրում էր դիմակի նման, բայց աղջիկը հանեց դիմակը եւ փախավ գնաց փոքրիկ մարգագետնով, ու հիմա այլեւս չի կարելի թակել նրա դուռը, ետ վերցնել դիմակը։

Լույսը չվառելով՝ նա պատկերացրեց, թե ինչ տեսք ունի սենյակը։ Կինը փռված էր մահճակալին՝ չծածկված, մահարձանի պես պաղ եւ անտարբեր, անշարժ աչքերը հառած առաստաղին, ասես պողպատե անտեսանելի թելերով գամված էր նրան։ Նրա ականջները ամուր խցանված են խեցիներով՝ պստլիկ, մատնաչափ ռադիոկոճակներ, եւ երաժշտության ու ձայների էլեկտրոնային օվկիանոսի ալիքները ողողում են նրա արթուն ուղեղի ափերը։ Ո՛չ, սենյակը դատարկ էր։ Ամեն գիշեր այստեղ էր խուժում հնչյունների օվկիանոսը եւ, բաց աչքերով պառկած Միլդրեդին առնելով իր լայն թեւերին, օրորելով տանում էր առավոտին ընդառաջ։ Վերջին երկու տարում ամեն գիշեր Միլդրեդը լողում էր այդ ալիքների վրա՝ չհոգնելով ու չձանձրանալով։

Սենյակում ցուրտ էր, բայց, այնուամենայնիվ, Մոնթագն զգաց, որ շնչահեղձ է լինում։ Սակայն նա ո՛չ վարագույրները քաշեց, ո՛չ էլ ֆրանսիական պատուհանը բացեց։ Չէր ուզում՝ լուսնի լույսը ներս թափանցի։ Այսպես, այն մարդու դատապարտվածությամբ, որ շուտով մեռնելու է շնչարգելությունից, նա խարխափելով շարժվեց դեպի իր առանձին, չհավաքված ու պաղ անկողինը։

Ոտքը հատակին ընկած առարկային դիպչելուց մի ակնթարթ առաջ նա արդեն գիտեր, որ կպչելու է։ Մասամբ այդ զգացումն ուներ, երբ անկյունադարձում թեքվելով՝ քիչ մնաց բախվեր ընդառաջ եկող աղջկան։ Իր շարժումով օդը տարտղնելով, նրա ոտքը անդրադարձ ազդանշան ստացավ ճանապարհին եղած փոքրիկ խոչընդոտի մասին եւ գրեթե նույն պահին զարնվեց ինչ֊որ բանի, որը խուլ զնգոցով սահեց մթության մեջ։

Մոնթագը կտրուկ ուղղվեց եւ ականջ դրեց կնոջ թույլ շնչառությանը․ պառկած էր նա անկողնում, փոքրիկ սենյակի ակնակուր խավարում։ Շնչառությունը ընդհատվող էր, հազիվ լսելի՝ գրեթե չէր զգացվում կյանքի տրոփը, դրանից կարող էին սոսկ դողդողալ պստլիկ տերեւը, փետուրը, մեն մի մազաթել։

Նա դեռեւս չէր ուզում, որ սենյակ թափանցի դրսի լույսը։ Հանելով վառիչը՝ նա շոշափեց սկավառակին փորագրված արծաթավուն սալամանդրը, սեղմեց…

Երկու լուսնաքար նայեցին նրան ափով ծածկված բոցի աղոտ լույսի տակ, երկու փայլատ լուսնաքար, ընկած ջինջ առվակի հատակին, որոնց վրայով հանդարտ հոսում էին կյանքի ջրերը՝ ամենեւին չդիպչելով նրանց։

— Միլդրեդ։

Կնոջ դեմքը նման էր ձյունաճերմակ կղզու, եթե անձրեւ տեղա, նա չի զգա անձրեւը, եթե ամպերը նրա վրա գցեն իրենց հարաշարժ ստվերը, նա չի զգա ստվերը։ Միայն Միլդրեդի ականջները ամուր փակած մոծակ—խցուկի բզզոց, ապակիացած հայացք ու թույլ շնչառություն, հազիվ թրթռացող ռունգեր՝ ներշնչում եւ արտաշնչում, ու լրիվ անտարբերություն այն բանի հանդեպ, որ ուզած րոպեին նույնիսկ այդ էլ կարող է դադարել ընդմիշտ։

Առարկան, որին դիպել էր Մոնթագի ոտքը, աղոտ լույս էր արձակում մահճակալի կողքին, փոքրիկ բյուրեղապակյա սրվակ էր, որի մեջ դեռ առավոտյան երեսուն քնաբեր հաբ կար։ Այժմ այն ընկած էր առանց կափարիչի, դատարկ եւ փայլում էր վառիչի մարմրուն լույսի տակ։

Նա կանգնել մնացել էր, երբ հանկարծ երկինքը որոտաց տան վրա։ Այնպիսի սարսռալի պայթյուն լսվեց, կարծես թե երկու վիթխարի ձեռք հազար մղոնանոց սեւ քաթան էին ճոթռում։ Մոնթագն ասես կիսվեց, ասես կուրծքը ճեղքեցին ու փորփրեցին խոր բացված վերքը։ Տան վրայով սրընթաց անցան հրթիռային ռմբակոծիչները՝ առաջինը, երկրորդը, առաջինը, երկրորդը, առաջինը, երկրորդը։ Վեց, ինը, տասներկու՝ մեկը մյուսի ետեւից, մեկը մյուսի ետեւից՝ օդը թնդացնելով խլացուցիչ դղրդյունով։ Մոնթագը բացեց բերանը, եւ աղմուկը ատամների արանքով խուժեց ներս։ Տունը ցնցվեց։ Վառիչի բոցը մարեց։ Լուսնաքարերը հալվեցին մթնում։ Ձեռքը ինքնաբերաբար մեկնեց հեռախոսին։

Ռմբակոծիչները թռան գնացին։ Նրա դողացող շրթունքները ակամա հպվեցին խոսափողին։

— Անհետաձգելի օգնության հիվանդանոց…

Սարսափազդու շշուկ…

Նրան թվաց, թե սեւ ռմբակոծիչների աղմուկից աստղերը փոշիացան, եւ վաղն առավոտյան երկիրը ամբողջովին կծածկվի արտասովոր ձյուն հիշեցնող փոշու հաստ շերտով։

Այդ անհեթեթ միտքը չէր լքում նրան, քանի դեռ կանգնած էր մթության մեջ, հեռախոսի մոտ, ողջ մարմնով դողալով, շուրթերը անձայն շարժելով։

Նրանք իրենց հետ մաքրող սարք էին բերել։ Ավելի ճիշտ՝ երկու սարք։ Մեկը սողոսկում էր ստամոքսի մեջ, ինչպես սեւ կոբրան լքված ջրհորի հատակը՝ փնտրելով նեխած ջրակույտ ու հավաքելով անցյալի հնոտին։ Նա խմում էր կանաչավուն ջրի խյուսը եւ դուրս թափում։

Կարո՞ղ էր նա խմել ողջ խավարը։ Կամ՝ ողջ թույնը, որ տարիների ընթացքում կուտակվել էր այնտեղ։ Նա ներծծում էր լռելյայն, ժամանակ առ ժամանակ խեղդվելով եւ տարօրինակ չպպոցներ հանելով, ասես հատակում ինչ֊որ բան էր կորցրել։ Սարքը Աչք ուներ, նրան սպասարկող պաղ դեմքով մարդը կարող էր հագնել օպտիկական սաղավարտը, լարված նայել հիվանդի հոգու մեջ եւ հայտնել, թե ինչ է տեսնում մեքենայի Աչքը։ Բայց մարդը լռում էր, նա նայում, սակայն չէր տեսնում այն, ինչ տեսնում էր Աչքը։ Ամբողջ այս գործողությունը այգում առու փորել էր հիշեցնում։ Անկողնում պառկած կինը մարմարե կարծր ապար էր սոսկ, որին դեմ էր առել բահը։

Էլի՛ փորեք, հորատող մեքենան ավելի խոր մխրճեք, դուրս քաշեք դատարկությունը, եթե իհարկե այն կարող է կլանել այդ դողդողացող, չպչպացնող օձը։ Բուժակը կանգնել եւ ծխում էր՝ հետեւելով մեքենայի աշխատանքին։

Գործում էր նաեւ երկրորդ սարքը, որ կառավարում էր կարմրադարչնագույն արտահագուստով նույնպես անկիրք մի մարդ։ Սարքը մարմնից արյուն էր քաշում եւ ներարկում թարմ արյուն ու թարմ շիճուկ։

— Նման դեպքերում հարկ է լինում մաքրել՝ գործի դնելով միանգամից երկու միջոցն էլ, — ասաց անշարժ կնոջ գլխավերեւում կանգնածը,— ստամոքսը մաքրելուց օգուտ չկա, քանի դեռ չես մաքրել արյունը։ Եթե թմրադեղը մնա, արյունը մուրճի պես կհարվածի ուղեղին, այդպես մի երկու հազար հարված, եւ հաշիվը փակված է։ Ուղեղը տեղի է տալիս, պարզապես դադարում է գործել։

— Լռե՛ք,— ճչաց Մոնթագը։

— Ես միայն ուզում էի բացատրել,— ասաց բուժակը։

— Ի՞նչ է, արդեն վերջացրի՞ք,— հարցրեց Մոնթագը։

Նրանք խնամքով արկղերի մեջ տեղավորեցին սարքերը։

— Այո, վերջացրինք,— նրանց բնավ չէր հուզել Մոնթագի զայրույթը, կանգնել ու ծխում էին։ Ծուխը տարածվում էր, լցվում քիթն ու աչքերը, բայց նրանք ոչ մի անգամ աչք չթարթեցին եւ չկնճռոտվեցին։

— Վճարեք 50 դոլար։

— Ինչո՞ւ չեք ասում՝ նա կապաքինվի՞։

— Իհարկե, կապաքինվի։ Ողջ աղտը այժմ այստեղ է, արկղի մեջ։ Այլեւս վտանգավոր չէ։ Ախր ասացի, դուրս է մղվում հին արյունը, ներարկվում նորը, եւ վերջ։

— Բայց չէ՞ որ դուք բժիշկ չեք։ Ինչո՞ւ բժիշկ չեն ուղարկել։

— Բժի՜շկ,— սիգարետը շարժվեց նրա շուրթերին։— Ամեն գիշեր այսպիսի ինը—տասը կանչ ենք ունենում։ Վերջին տարիներին այնքան շատացան, որ հարկ եղավ նախագծել հատուկ սարքավորում։ Ճիշտ է, նորույթը միայն օպտիկական ոսպնյակն է, մնացածը վաղուց հայտնի էր։ Բժշկի կարիք չի զգացվում։ Երկու բուժակ, եւ կես ժամից ամեն ինչ վերջացած է։ Իսկ հիմա պետք է շտապել,— նրանք շարժվեցին դեպի ելքը։— Հենց նոր ռադիոյով կանչ տվեցին։ Այստեղից տասը թաղամաս հեռու մեկը ինքնասպանության փորձ է արել, կուլ է տվել մի ամբողջ տուփ քնաբեր։ Եթե կրկին մեր կարիքն զգաք, զանգահարեք։ Իսկ նրան այժմ միայն հանգիստ է պետք։ Մենք ցավազրկող դեղ ներարկեցինք։ Կարթնանա շատ քաղցած։ Ցտեսություն։

Եվ բարակ, պոկված շրթունքների մեջ սիգարետը սեղմած մարդիկ, իժի պաղ հայացքով մարդիկ, վերցնելով սարքերը, փողրակն ու արկղը՝ լցված հեղուկ մելամաղձով եւ մուգ խիտ զանգվածով, որ անուն չունի, հեռացան սենյակից։

Մոնթագը ծանրորեն փլվեց աթոռին եւ երկար զննեց իր առջեւ պառկած կնոջը, այժմ նրա դեմքը խաղաղ էր, աչքերը՝ փակ։ Ձեռքը պարզելով՝ նա ափի վրա զգաց կնոջ տաք շունչը։

— Միլդրեդ,— վերջապես ասաց նա։

«Մենք չափազանց շատ ենք,— մտածեց նա,— միլիարդավոր ենք, եւ դա չափազանց շատ է։ Ոչ ոք մյուսին չի ճանաչում։ Գալիս են օտարները եւ բռնանում քեզ վրա։ Օտարները գալիս են եւ պոկում քո սիրտը։ Օտարները գալիս են եւ ծծում քո արյունը։ Աստվա՜ծ իմ, ովքե՞ր էին այդ մարդիկ։ Կյանքումս երբեք տեսած չկամ»։

Անցավ կես ժամ։

Այժմ օտար արյուն էր հոսում իր կնոջ երակներով, եւ այդ օտար արյունը վերակենդանացնում էր նրան։ Վարդագունեցին այտերը, թարմ ու ալ կարմիր դարձան շուրթերը՝ վերստանալով իրենց նուրբ ու անխռով տեսքը։ Ուրիշի արյուն՝ սեփականի փոխարեն… Այ թե հնարավոր լիներ փոխել նրա եւ՛ մարմինը, եւ՛ ուղեղը, եւ՛ հիշողությունը։ Եթե հնարավոր լիներ նրա հոգին տալ մաքրման, որպեսզի մաս—մաս անեին, շրջեին գրպանները, գոլորշու վրա խոնավացնեին, ախտահանեին, իսկ առավոտյան ետ բերեին… Եթե հնարավոր լիներ…

Մոնթագը վեր կացավ, ետ քաշեց վարագույրները եւ լայն բացեց լուսամուտները, գիշերային թարմ օդը սենյակ խուժեց։ Գիշերվա ժամը երկուսն էր։ Մի՞թե ընդամենը մեկ ժամ է անցել այն պահից, երբ ինքը փողոցում հանդիպեց Քլարիս Մքլելընին, ընդամենը մեկ ժամ, երբ ինքը մտավ այս մութ սենյակը եւ ոտքով կպավ բյուրեղապակյա փոքրիկ սրվակին։ Ընդամենը մեկ ժամ, բայց ինչպես ամեն բան փոխվեց, անհետացավ առաջվա աշխարհը եւ նրա փոխարեն ծագեց նորը՝ սառն ու անգույն…

Լուսնի լույսով ողողված մարգագետնի վրայով Մոնթագին ծիծաղի ձայներ հասան։ Ծիծաղը լսվում էր այն տնից, որտեղ ապրում էին Քլարիսը, նրա հայրը, մայրը եւ քեռին, որ կարողանում էր ժպտալ այդպես պարզ ու անվրդով։ Դա անկեղծ ու բերկրալի ծիծաղ էր, անկաշկանդ ծիծաղ, որ այդ ուշ ժամին հնչում էր վառ լուսավորված տնից, մինչդեռ շուրջը բոլոր տներն ընկղմված էին լռության ու խավարի մեջ։

Մոնթագը լսեց զրուցող մարդկանց ձայները, նրանք ինչ֊որ բան էին խոսում, հարցնում, պատասխանում, կրկին ու կրկին հյուսելով բառերի հիպնոսող ոստայնը։

Մոնթագը դուրս եկավ ապակեպատ դռնից եւ իրեն հաշիվ չտալով, թե ինչ է անում, կտրեց—անցավ մարգագետինը։ Նա կանգ առավ կիսախավարում, այն տան կողքին, որտեղից ձայներ էին հնչում, եւ հանկարծ մտքով անցավ, որ եթե ցանկանա, կարող է նույնիսկ թակել դուռը եւ շշնջալ․ «Ներս թողեք ինձ։ Ես ոչ մի բառ չեմ ասի։ Կլռեմ։ Միայն ցանկանում եմ լսել, թե ինչի մասին եք խոսում»։

Սակայն տեղից չշարժվեց։ Նա կանգնել մնացել էր՝ ցրտից սրսփալով, սառած դեմքով, լսելով, թե ինչպես տղամարդը (հավանորեն՝ քեռին) խոսում է հանդարտ ու անշտապ։

— Վերջ ի վերջո, մենք ապրում ենք մի դարաշրջանում, երբ մարդիկ այլեւս արժեք չունեն։ Մեր օրերում մարդը թղթե անձեռոցիկ է․ մաքրիր քիթդ, ճմռթիր, դեն նետիր, վերցրու նորը, մաքրիր քիթդ, ճմռթիր, շպրտիր… Մարդիկ չունեն իրենց դեմքը։ Ինչպե՞ս կարող ես ցավել քո քաղաքի ֆուտբոլային թիմի համար, երբ չգիտես ո՛չ մրցամարտի ծրագիրը, ո՛չ խաղացողների անունները։ Հապա ասա, օրինակ, ի՞նչ գույնի մարզահագուստով են նրանք խաղադաշտ մտնում։

Մոնթագը դանդաղ քայլեց դեպի իր տունը։ Նա բաց թողեց լուսամուտը, մոտեցավ Միլդրեդին, խնամքով ծածկեց եւ պառկեց իր անկողնում։

Լուսնի լույսը կպչում էր նրա այտոսկրերին, լայն ճակատի խոր կնճիռներին, արտացոլվում աչքերի մեջ՝ արծաթավուն կայծերի փայլով։

Ընկավ անձրեւի առաջին կաթիլը։ Քլարիսը։ Մի կաթիլ եւս։ Միլդրեդը։ Մեկը եւս։ Քեռին։ Մեկը եւս։ Այսօրվա հրդեհը։ Մեկը։ Քլարիսը։ Մյուսը։ Միլդրեդը։ Երրորդը։ Քեռին։ Չորրորդը։ Հրդեհը։ Մեկը, մյուսը, երրորդը, չորրորդը, հինգերորդը, Միլդրեդը, Քլարիսը, քեռին, հրդեհը, քնաբեր հաբեր։ Մարդիկ թղթե անձեռոցիկ են, օգտագործիր, շպրտիր, վերցրու նորը։ Մեկը, մյուսը, երրորդը։ Անձրեւը։ Ամպրոպը։ Քեռու ծիծաղը։ Ամպրոպի որոտը։ Աշխարհը փլվում է տեղատարափներից։ Բոցը դուրս է ժայթքում հրաբխից։ Եվ ամեն ինչ սրընթաց պտտվում է, մրրկածուփ գետի պես հորդում առավոտին ընդառաջ։

— Այլեւս ոչինչ չգիտեմ, ոչինչ չեմ հասկանում,— ասաց Մոնթագը եւ լեզվին դրեց քնաբեր հաբը։ Այն դանդաղ հալվեց։

Առավոտյան ժամը իննին Միլդրեդի անկողինը դատարկ էր։ Մոնթագը արագ վեր կացավ, սրտատրոփ վազեց միջանցքով եւ կանգ առավ խոհանոցի դռների մեջ։

Բոված հացի պատառիկները դուրս էին թոչում արծաթե թավայից։ Մետաղե նուրբ ձեռքն անմիջապես որսում էր դրանք եւ թաթախում հալած յուղի մեջ։

Միլդրեդը հետեւում էր, թե ինչպես են կարմրեցրած հացի կտորները շարվում ափսեի մեջ։ Նրա երկու ականջներն էլ ամուր խցանված էին բզզացող էլեկտրոնային մեղուներով։ Գլուխը հանկարծ բարձրացնելով՝ նա տեսավ Մոնթագին եւ ողջունեց։

— Լա՞վ ես զգում,— հարցրեց Մոնթագը։ Խեցի ռադիոկոճակներին ծանոթանալու տասը տարիների ընթացքում Միլդրեդը սովորել էր կարդալ շրթունքների շարժումները։ Նա կրկին գլխով արեց եւ թավայի մեջ դրեց հացի թարմ շերտ։

Մոնթագը նստեց։

— Չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ եմ այսպես քաղցած,— ասաց Կինը։

— Դու…,— սկսեց նա։

— Սոսկալի քաղցած եմ։

— Երեկ երեկոյան…

— Ես լավ չեմ քնել։ Անասելի վատ եմ զգում,— շարունակեց նա։— Աստվա՜ծ իմ, ինչպե՜ս եմ ուտել ուզում։ Չեմ հասկանում՝ ինչու…

— Երեկ երեկոյան…

Միլդրեդը ցրված հետեւում էր նրա շրթունքներին։

— Ի՞նչ է պատահել երեկ երեկոյան։

— Մի՞թե ոչինչ չես հիշում։

— Իսկ ի՞նչ է եղել։ Մենք հրավե՞րք ունեինք։ Կերուխո՞ւմ էինք անում։ Այսօր էլ կարծես խումհարի մեջ եմ։ Աստվա՜ծ իմ, ինչպե՜ս եմ ուզում ուտել։ Իսկ ո՞վ կար մեզ մոտ։

— Մի քանի հոգի,— ասաց նա։

— Այդպես էլ կարծում էի։— Նա կծեց բոված հացի մի կտոր։— Ստամոքսի ցավեր ունեմ, բայց սարսափելի քաղցած եմ։ Երեկվա հավաքույթում հիմարություններ հո չարեցի։

— Ո՛չ,— պատասխանեց նա ցածրաձայն։

Թավայից դուրս թռավ յուղի մեջ կարմրեցրած հացի մի կտոր։ Մոնթագը վերցրեց տարօրինակ շփոթմունքով, ասես իր հետ սիրալիր վարվեցին։

— Դու էլ վատ տեսք ունես,— նկատեց կինը։

Կեսօրից հետո անձրեւ տեղաց, եւ շուրջբոլորը մթնեց, աշխարհն ասես պատվեց գորշ շղարշով։ Մոնթագը կանգնել էր նախասենյակում եւ բաճկոնին ամրացնում էր նշանը, որի վրա հուրհրատում էր նարնջագույն սալամանդրը։ Մտքերի մեջ ընկած՝ նա երկար նայեց օդափոխիչ ցանցին։ Կինը, որ սցենար էր կարդում հեռուստասենյակում, գլուխը բարձրացրեց եւ հայացքը հառեց նրան։

— Հապա մի տեսեք, նա մտածում է։

— Այո՞,— պատասխանեց Մոնթագը։— Քեզ հետ խոսելիք ունեմ։— Մի պահ հապաղեց։— Երեկ գիշեր դու կուլ էիր տվել սրվակի բոլոր հաբերը։

— Ի՞նչ ես ասում,— զարմացած գոչեց կինը։— Չի կարող պատահել։

— Սրվակը դատարկ ընկած էր հատակին։

— Ես չէի կարող այդ անել։ Ինչո՞ւ պետք է խմեի,— ասաց նա։

— Գուցե թե դու երկու հաբ ես խմել, իսկ հետո մոռացել եւ խմել ես եւս երկուսը, ապա կրկին մոռացել եւ էլի ես խմել, իսկ հետո, արդեն թմրած, մեկը մյուսի ետեւից կուլ ես տվել մնացած երեսուն կամ քառասուն հաբերը։

— Անհեթեթություն։ Ինչո՞ւ պիտի ես այդպիսի հիմարություն անեի։

— Չգիտեմ,— պատասխանեց Մոնթագը։

Միլդրեդն ակնհայտորեն ցանկանում էր, որ Մոնթագը շուտ գնար։

— Ես դա չէի անի,— կրկնեց նա։— Միլիարդ տարի մնար, չէի անի։

— Լավ, թող քո ասածը լինի,— պատասխանեց նա։

— Ինչպես կասեր լեդին,— ավելացրեց Միլդրեդը եւ կրկին խորասուզվեց սցենարի ընթերցանության մեջ։

— Այսօր ի՞նչ կա ցերեկային ծրագրում,— հոգնած հարցրեց Մոնթագը։

Միլդրեդը պատասխանեց՝ հայացքը սցենարից չկտրելով․

— Ներկայացում է։ Կսկսվի տասը րոպեից, պատկերները ցուցադրվում են սենյակի չորս պատերին։ Դերն ինձ ուղարկել են այսօր առավոտյան, ստացել եմ իբրեւ մրցանակ՝ անհրաժեշտ քանակի կտրոններ ուղարկելով ֆիրմային։ Բոլորովին նոր գաղափար է․ պիեսը գրում են՝ բաց թողնելով մի դեր։ Տանտիրուհու այդ պակասող դերը ես եմ կատարում։ Երբ գալիս է բաց թողած ռեպլիկն արտասանելու պահը, բոլորը նայում են ինձ։ Եվ ես արտասանում եմ։ Օրինակ՝ տղամարդն ասում է․ «Ի՞նչ կասես այդ մասին, Հելե՛ն», եւ նայում է ինձ։ Իսկ ես նստած եմ ահա այստեղ, ինչպես բեմի կենտրոնում։ Ես պատասխանում եմ… Ես պատասխանում եմ…— Նա մատը շարժեց ձեռագրի տողերի վրայով։— Ահա, սա է․ «Իմ կարծիքով՝ պարզապես հիանալի է»։ Ապա նրանք շարունակում են առանց ինձ, մինչեւ որ տղամարդը հարցնում է․ «Դու համաձա՞յն ես, Հելե՛ն»։ Այդ ժամանակ ես պատասխանում եմ․ «Դե, իհարկե, համաձայն եմ»։ Իսկապես, հետաքրքիր է, չէ՞, Գայ։

Մոնթագը կանգնել էր նախասենյակում եւ լուռ նայում էր կնոջը։

— Իրոք, շատ հետաքրքիր է,— կրկին ասաց Միլդրեդը։

— Իսկ ինչի՞ մասին է պիեսը։

— Ես արդեն ասացի։ Գործող անձինք երեքն են՝ Բոբը, Ռութը եւ Հելենը։

— Օ‘հ…

— Անչափ հետաքրքիր է։ Եվ ավելի հետաքրքիր կլիներ, եթե մենք ունենայինք չորրորդ հեռուստապատը։ Ի՞նչ ես կարծում, դեռ երկա՞ր ենք կուտակելու, որպեսզի չորրորդ պատը փոխարինենք հեռուստատեսայինով։ Ընդամենը երկու հազար դոլար արժե։

— Իմ տարեկան վաստակի մեկ երրորդը։

— Ընդամենը երկու հազար դոլար,— համառորեն կրկնեց նա։— Չէր խանգարի՝ գոնե երբեմն էլ իմ մասին մտածեիր։ Եթե մենք դնեինք չորրորդ պատը, այս սենյակը կլիներ արդեն ո՞չ միայն մերը, այնտեղ կբնակվեին տարաշխարհիկ, արտասովոր մարդիկ։ Կարելի է ինչ֊որ բանում տնտեսել։

— Առանց այդ էլ մենք շատ բանում ենք տնտեսում այն ժամանակվանից, երբ վճարեցինք երրորդ պատի արժեքը։ Չե՞ս հիշում, ընդամենը երկու ամիս առաջ են դրել։

— Ընդամենը երկու ամի՞ս։— Նա մտախոհ նայեց Մոնթտգին։— Ցտեսություն, սիրելիս։

— Ցտեսությո՛ւն,— պատասխանեց նա՝ ուղղվելով դեպի ելքը, բայց հանկարծ կանգ առավ ու շրջվեց։— Իսկ պիեսը երջանի՞կ ավարտ ունի։

— Մինչեւ վերջ դեռ չեմ կարդացել։

Մոնթագը մոտեցավ, կարդաց վերջին էջը, գլխով արեց, սցենարը վերադարձրեց կնոջն ու դուրս ելավ թաց փողոց։

Անձրեւը գրեթե կտրվել էր։ Մայթի կենտրոնով աղջիկը քայլում էր այնպես զգաստ, գլուխը բարձր պահած, որ նոսր կաթիլներն ընկնեն դեմքին։ Տեսնելով Մոնթագին՝ ժպտաց․

— Բարեւ՛ ձեզ։

Մոնթագը պատասխանեց ողջույնին, ապա հարցրեց․

— Այդ ի՞նչ եք անում։ Էլի ինչ֊որ բա՞ն եք հնարել։

— Օ՜, իհարկե, չէ՞ որ ես խենթ եմ։ Գիտե՞ք, ինչ հաճելի է, երբ անձրեւը ընկնում է դեմքիդ։ Սիրում եմ քայլել անձրեւի տակ։

— Ինձ երեւի դուր չգար,— պատասխանեց նա։

— Գուցե եւ դուր գար, եթե փորձեիք։

— Երբեք չեմ փորձել։

Աղջիկն լիզեց շրթունքները։

— Նույնիսկ համն է հաճելի։

— Միշտ ուզում եք ինչ֊որ բան փորձել,— ասաց նա։— Թեկուզ մի անգամ, բայց՝ փորձել։

— Պատահում է եւ մի քանի անգամ,— պատասխանեց աղջիկը ու նայեց ձեռքի մեջ թաքցրած առարկային։

— Ի՞նչ կա այդտեղ,— հարցրեց Մոնթագը։

— Խատուտիկ է, մարգագետնում գտա, գուցե վերջինն է։ Երբեք մտքովս չէր անցնի, որ այսքան ուշ աշնանը խատուտիկ կլինի։ Հիմա հարկավոր է քսել կզակին։ Երբեւէ լսե՞լ եք այդ մասին։ Տեսեք,— ասաց աղջիկը եւ ժպտալով ծաղիկը քսեց կզակին։

— Ինչի՞ համար։

— Եթե հետք մնա, նշանակում է՝ ես սիրահարված եմ։ Հը, ինչպե՞ս է։

Ուրիշ ելք չկար, պետք է կզակին նայեր։

— Հետք մնա՞ց,— հարցրեց աղջիկը։

— Դեղնեց։

— Հիանալի է։ Հիմա էլ փորձենք ձեզ վրա։

— Իմը չի դեղնի։

— Տեսնենք։— Եվ մինչեւ նա ուշքի կգար, խատուտիկը խցկեց նրա կզակի տակ։ Մոնթագն ակամա ետ քաշվեց։ Աղջիկը սրտանց ծիծաղեց։

— Զգաստ կանգնեք։

Ակնդետ նայելով Մոնթագի կզակին՝ նա մռայլվեց։

— Դե, ի՞նչ կասես։

— Ինչ ամո՜թ է, — բացականչեց աղջիկը։— Դուք սիրահարված չեք։

— Ո՛չ, սիրահարված եմ։

— Չի երեւում։

— Սիրահարված եմ, այն էլ ինչպե՜ս։— Նա փորձեց հիշողության մեջ արթնացնել որեւէ մեկի կերպարը, բայց ապարդյուն։— Սիրահարված եմ, — համառորեն կրկնեց նա։

— Այդպես մի նայեք, խնդրում եմ, հարկավոր չէ։

— Խատուտիկն է մեղավոր,— ասաց նա։— Ողջ ծաղկափոշին ձեր կզակին թափվեց, ինձ ոչինչ չմնաց։

— Ես ձեզ վշտացրի, չէ՞։ Տեսնում եմ, որ վշտացրի։ Ներեցեք, ես իսկապես չէի ցանկանում…,— աղջիկը թեթեւակի կպավ նրա արմունկին։

— Ո՛չ, ո՛չ,— փութով պատասխանեց նա։— Ամեն ինչ կարգին է։

— Ես պետք է գնամ։ Ասեք, որ ներում եք, չեմ ուզում, որ բարկանաք ինձ վրա։

— Չեմ բարկանում, պարզապես մի փոքր վշտացա։

— Ես գնում եմ հոգեբույժի մոտ։ Ինձ ստիպում են գնալ։ Դե, ես էլ հորինում եմ նրա համար այլեւայլ բաներ։ Չգիտեմ, թե էլ ինչ է մտածում իմ մասին, բայց ասում է, որ ես իսկական սոխի գլուխ եմ։ Հարկավոր է շերտ առ շերտ կճպել։

— Ես էլ եմ հակված մտածելու, որ դուք հոգեբույժի կարիք եք զգում,— ասաց Մոնթագը։

— Ճիշտ չէ։ Դուք այդպես չեք մտածում։

Նա խոր շունչ քաշեց, ապա վերջապես ասաց․

— Իսկապես, այդպես չեմ մտածում։

— Հոգեբույժը ցանկանում է իմանալ՝ ինչու եմ սիրում թափառել անտառում, նայել թռչուններին, թիթեռներ որսալ։ Երբեւէ ձեզ ցույց կտամ իմ հավաքածուն։

— Լա՛վ, ցույց կտաք։

— Նրանք միշտ հարցուփորձ են անում՝ ինչո՞վ եմ զբաղվում։ Ես նրանց ասում եմ, որ երբեմն պարզապես նստում եմ ու մտածում։ Բայց չեմ ասում՝ ինչի մասին։ Թող գլուխ կոտրեն։ Երբեմն էլ ասում եմ, թե սիրում եմ գլուխս ետ գցած, այ այսպես, լեզվով որսալ անձրեւի կաթիլները։ Գինու համ ունեն։ Դուք երբեւէ փորձե՞լ եք։

— Ոչ, ես…

— Դուք ինձ ներել եք, չէ՞։

— Այո՛։— Մի պահ նա մտածեց։— Այո՛, ներել եմ։ Աստված գիտե, թե ինչու։ Դուք առանձնահատուկ եք, ձեզնից կարելի է վիրավորվել ու միաժամանակ հեշտությամբ ներել։ Ասացիք՝ տասնյո՞թ տարեկան եք։

— Այո՞, մեկ ամսից հետո կլրանա։

— Տարօրինակ է։ Շատ տարօրինակ է։ Կինս երեսուն է, բայց, ինձ երբեմն թվում է, թե դուք շատ ավելի մեծ եք նրանից։ Չեմ հասկանում՝ ինչի՞ց է այդ զգացողությունը։

— Դուք նույնպես առանձնահատուկ եք, միստր Մոնթագ։ Երբեմն նույնիսկ մոռանում եմ, որ հրկիզող եք։ Կարելի՞ է նորից ձեզ բարկացնել։

— Հապա՛, ձեզ տեսնեմ։

— Ինչպե՞ս սկսվեց։ Ինչպե՞ս ընկաք այնտեղ։ Ինչպե՞ս եւ ինչո՞ւ ընտրեցիք հենց այդ աշխատանքը։ Դուք նման չեք ուրիշ հրկիզողների։ Ես գիտեմ, տեսել եմ մի քանիսին։ Երբ ես խոսում եմ, դուք ինձ եք նայում։ Երեկ գիշեր, երբ խոսք բացեցի լուսնի մասին, դուք նայեցիք երկնքին։ Նրանք, մյուսները, երբեք այդպես չէին վարվի։ Ուղղակի կհեռանային եւ ինձ չէին լսի։ Գուցե սպառնային։ Այժմ մարդիկ ժամանակ չունեն իրար համար։ Իսկ դուք այնքան լավ վարվեցիք ինձ հետ։ Հազվագյուտ երեւույթ է։ Ահա թե ինչու է տարօրինակ, որ դուք հրկիզող եք։ Մի տեսակ չի սազում ձեզ։

Մոնթագին թվաց, թե իր մարմինը ճեղքվեց երկու մասի, ըստ որում՝ մի կեսը կրակի պես տաք էր, մյուսը՝ սառցասառն, մեկը՝ փխրուն, մյուսը՝ կարծր, մեկը՝ դողդոջուն, մյուսը՝ քարի պես պինդ։ Եվ նրա երկատված եսի յուրաքանչյուր կեսը ջանում էր ոչնչացնել մյուսին։

— Ձեր գնալու ժամանակն է, շտապեք հոգեբույժի մոտ,— ասաց նա։

Աղջիկը փախավ՝ թողնելով նրան անձրեւի տակ, մայթին կանգնած։ Երկար ժամանակ անց միայն նա շարժվեց։

Մի քանի քայլ անելուց հետո հանկարծ նա գլուխը ետ գցեց, դեմքը պահեց անձրեւին, ապա բացեց բերանը…

Մեխանիկական շունը եւ՛ քնած էր, եւ՛ արթուն, ապրում էր ու միաժամանակ մեռած էր իր մեղմ դռռացող, մեղմ թրթռացող, աղոտ լուսավորված բնում, որը գտնվում էր հրակայանի գրասենյակի խավար միջանցքի ծայրում։ Գիշերային երկնքի փայլատ շողերը ներս էին թափանցում քառակուսի մեծ լուսամուտի միջով ու ցանուցիր սփռվում հավաքովի գազանի արույրե, պղնձե եւ պողպատե մասերի վրա։ Լույսն արտացոլվում էր սուտակափայլ ապակու կտորտանքների մեջ, մեղմ առկայծում տարօրինակ ռունգերի մազանոթի պես բարակ, դյուրազգաց նայլոնե մազիկներին։ Նա հազիվ նկատելի ցնցվում էր իր սարդանման, ռետինապատ ութ թաթերի վրա։

Մոնթագը ցած սահեց բրոնզե ձողով։ Նա դուրս ելավ նայելու քնած քաղաքին։ Ամպերը ցրվել էին, երկինքը ջինջ էր։ Նա ծխեց, վերադարձավ ու կռանալով՝ հայացքը սեւեռեց մեխանիկական շանը։ Շունը հիշեցնում էր վիթխարի մեղու, որ վերադարձել էր դաշտից, ուր ծաղիկների նեկտարին խառնված է խելացնորություն եւ մղձավանջներ ծնող թույն։ Նրա մարմինը հագեցած էր այդ թանձր ու քաղցր հաշիշով, եւ նա քնել էր՝ ջանալով հաղթահարել թույնի չար ուժը։

— Ողջո՜ւյն,— շշնջաց Մոնթագը՝ ինչպես միշտ կախարդված նայելով մեռած եւ միաժամանակ կենդանի գազանին։

Գիշերները, երբ ձանձրանում էին, իսկ դա պատահում էր ամեն գիշեր, հրկիզողները ներքեւ էին իջնում բրոնզե ձողերով, եւ շան հոտառության համակարգի տկտկացող սարքը լարելով որոշակի հոտի վրա, հրակայանի նկուղում բաց էին թողնում առնետներ, երբեմն ճտեր կամ էլ կատուներ, որոնց, միեւնույն է, պետք է խեղդեին։ Գրազ էին գալիս, թե շունն աոաջինը որ զոհին է բռնելու։ Մի քանի վայրկյան չանցած՝ խաղն ավարտվում էր․ ճուտը, կատուն կամ առնետը չէին էլ հասցնում վազել մի քանի մետր, երբ հայտնվում էին շան փափուկ թաթերի մեջ, նրա դնչից խայթի պես դուրս ցցվող չորսդյույմանոց ասեղը զոհին ներարկում էր զգալի քանակությամբ մորֆի կամ պրոկաին, որից հետո սպանված գազանիկին նետում էին աղբայրիչ վառարանը, եւ խաղը վերսկսվում էր։

Մոնթագը սովորաբար մնում էր վերեւում եւ չէր մասնակցում այդ զվարճություններին։ Միայն մեկ անգամ, երկու տարի առաջ, նա գրազ եկավ փորձառու խաղամոլներից մեկի հետ եւ կորցրեց շաբաթվա վաստակը։ Հատուցումը Միլդրեդի կատաղի զայրույթն էր, մինչեւ հիմա էլ նա հիշում է կնոջ կաս—կարմիր դեմքն ու պրկված երակները։ Այժմ գիշերները նա պառկում էր մահճակալին, շրջվում պատի կողմը՝ ականջ դնելով ներքեւից լսվող քրքիջի պոռթկումին, հատակի վրա առնետների ճանկերի մանրիկ կտկտոցին, մկների ջութակային ծվծվոցին, անսպասելի լռությանը, երբ շունը անաղմուկ ցատկով, վիթխարի ստվերի պես դուրս էր պրծնում բնից, ինչպես ուժեղ լույսի տակ անակնկալ հայտնված գիշերաթիթեռ։ Նա գտնում, բռնում էր զոհին, մխրճում ասեղը եւ վերադառնում իր բույնը, որպեսզի անմիջապես հանդարտվի ու մեռնի։

Մոնթագը կպավ շան մռութին։

Շունը գռմռաց։

Մոնթագը ետ ցատկեց։

Շունը հանկարծ կենդանացավ, չոքեց բնի մեջ, նեոնային կայծեր արձակող կապտականաչ աչքերով նայեց նրան ու վերստին գռմռաց, տարօրինակ, ականջ ծակող հնչյուն էր դա, էլեկտրական դզզոցի, թավայի թշշոցի եւ մետաղի ճռինչի խառնուրդ։ Կարծես շարժման մեջ մտավ ինչ֊որ հնամաշ, բարձիթողի արված սարք, որ ճռռում էր ժանգից ու հնությունից։

— Դե, դե, ծերո՛ւկ,— շշնջաց Մոնթագը, եւ նրա սիրտը ուժգին բաբախեց։

Նա տեսավ՝ ինչպես շան մռութից մատնաչափ արծաթավուն ասեղ դուրս ցցվեց ու իսկույն անհետացավ, նորից դուրս ցցվեց ու անհետացավ։ Շան որովայնում ուժեղանում էր գռմռոցը, փայլփլուն աչքերը գամված էին Մոնթագին։

Մոնթագն ընկրկեց։ Շունը մի քայլ արեց։ Մոնթագը կառչեց ձողից։ Արձագանքելով նրա հպումին՝ ձողը վեր սլացավ եւ անաղմուկ դուրս հանեց առաստաղի բաց անցքով։ Նա ոտք դրեց վերնահարկի կիսախավար հարթակին։ Ամբողջովին դողում էր, դեմքը հողագույն էր դարձել։ Ներքեւում շունը խաղաղվեց եւ կրկին նստեց իր սարդանման, ութ աներեւակայելի թաթերի վրա՝ շարունակելով մեղմ դռռալ։ Նրա բազմանիստ ակնաբյուրեղները խամրեցին։

Մոնթագն անմիջապես չհեռացավ անցքի մոտից։ Նա ուզում էր նախ մի քիչ հանգստանալ։ Նրա թիկունքում, հեռավոր անկյունում, կանաչ լուսամփոփի լույսի տակ սեղանի շուրջ նստած չորս տղամարդ թուղթ էին խաղում։ Նրանք թռուցիկ նայեցին Մոնթագին, բայց ոչինչ չասացին։ Միայն փյունիկի պատկերով հրկիզապետի գլխարկ կրող մարդը, որ չորուկ ձեռքերում պահել էր խաղաթղթերը, վերջապես հետաքրքրվեց եւ գոչեց սենյակի մի ծայրից մյուսը․

— Ի՞նչ է պատահել, Մոնթագ։

— Նա ինձ չի սիրում։

— Ո՞վ։ Շո՞ւնը։— Հրկիզապետը զննում էր խաղաթղթերը։— Վե՛րջ տվեք։ Նա չի կարող սիրել կամ չսիրել։ Մեխանիկական շունը պարզապես գործում է։ Բալիստիկայի խնդրի նման է, նրա համար հետագիծ ենք հաշվարկել, որով շարժվում է։ Ինքն է գտնում թիրախը, ինքն է վերադառնում իր բույնը, ինքն էլ անջատվում է։ Պղնձալար, մարտկոց, էլեկտրաէներգիա՝ ահա նրա պարունակությունը։

Մոնթագը ջղաձգորեն օդ կուլ տվեց։

— Նրա հոտառության համակարգը կարելի է հարմարեցնել ցանկացած գործողության, մի քիչ ամինաթթու, մի քիչ ծծումբ, մի քիչ ճարպեր եւ որոշ չափով ալկալիներ։ Այդպես չէ՞։

— Բոլորն էլ դա գիտեն։

— Մեզնից յուրաքանչյուրի արյան բաղադրությունը եւ տոկոսային հարաբերությունը գրանցված է ներքեւի ընդհանուր քարտարանում։ Ինչ դժվար բան է, եթե մեկնումեկը որոշի մեքենա—շան հիշողությունը թեկուզ մասնակի հարմարեցնել այս կամ այն բաղադրությանը, ասենք, ամինաթթուներին։ Դա բավական է, որ նա անի այն, ինչ հիմա արեց, այսինքն՝ արձագանքեց իմ ներկայությանը։

— Գրո՛ղը տանի,— ասաց հրկիզապետը։

— Նա գրգռված է, բայց կատաղած չէ։ Պարզապես ինչ֊որ մեկը նրա հիշողությունը լարել է ճիշտ այնքան, որ նա սկսի գռմռալ, հենց որ կպչեմ նրան։

— Ախր ո՞վ կաներ նման բան,— հարցրեց հրկիզապետը։— Դուք այստեղ որեւէ թշնամի ունե՞ք, Գայ։

— Որքան գիտեմ՝ ոչ։

— Վաղը մեխանիկները կստուգեն շանը։

— Առաջին դեպքը չէ, որ վախեցնում է ինձ,— շարունակեց Մոնթագը։— Անցած ամիս երկու անգամ այդպես վարվեց։

— Վաղը ամեն ինչ կստուգենք։ Մի՛ անհանգստացեք։

Բայց Մոնթագը դեռեւս կանգնած էր բաց անցքի մոտ։

Հանկարծ նա հիշեց իր տան նախասենյակի օդափոխիչ ցանցի եւ այն մասին, թե ինչ էր թաքնված նրա ետեւում։ Իսկ եթե հրակայանում որեւէ մեկը գիտի այդ մասին եւ «պատմե՞լ է» շանը։

Հրկիզապետը մոտեցավ Մոնթագին եւ հարցական նայեց նրան։

— Ես փորձում եմ պատկերացնել,— ասաց Մոնթագը,— թե ինչի մասին է գիշերները շունը մտածում իր բնում։ Նա իսկապե՞ս կենդանանում է, երբ նետվում է մարդու վրա։ Սարսափելի է։

— Նա ոչինչ չի մտածում, բացի այն, ինչ մենք տեղադրել ենք նրա մեջ։

— Շատ ափսոս,— ցածրաձայն ասաց Մոնթագը,— որ մենք նրան մղում ենք միայն հետապնդելու, որսալու, սպանելու։ Ի՜նչ ամոթ է, որ ուրիշ ոչինչ չենք կարող սովորեցնել։

Հրկիզապետ Բիթին քամահրանքրվ փնչացրեց․

— Հիմարություն է։ Մեր շունը հիանալի նմուշ է այն բանի, թե ինչ կարող է ստեղծել մարդկային հանճարը՝ կատարելագործված հրացան, որ ինքն է գտնում թիրախը եւ խփում անվրեպ։

— Այդ է, որ կա։ Հասկանո՞ւմ եք, ես չեմ ուզում դառնալ նրա հերթական զոհը,— ասաց Մոնթագը։

— Իսկ ինչո՞ւ է ձեզ այդպես անհանգստացնում։ Ձեր խիղճը մաքուր չէ՞, Մոնթագ։

Մոնթագը արագորեն աչքերը հառեց նրան։

Բիթին կանգնել էր՝ չկտրելով նրանից սեւեռուն հայացքը, հանկարծ հրկիզապետի շրթունքները բացվեցին, եւ նա մեղմ, գրեթե անձայն ծիծաղեց։

Մեկ օր, երկու օր, երեք, չորս, հինգ, վեց, յոթ օր։ Եվ ամեն օր, տնից դուրս գալով, նա գիտեր, որ Քլարիսը ինչ֊որ տեղ է, մոտերքում։ Մի անգամ տեսավ, թե ինչպես է նա թափ տալիս ընկուզենին, մյուս անգամ մարգագետնում նստած՝ կապույտ սվիտեր էր գործում, երեք թե չորս անգամ իր տան առմուտքին նա գտավ աշնանային ծաղիկների փունջ, մի բուռ շագանակ՝ փոքրիկ տոպրակի մեջ, աշնանային տերեւների տրցակ՝ խնամքով կպցված սպիտակ թղթի էջին ու ամրակով փակցված մուտքի դռանը։ Եվ ամեն երեկո Քլարիսը ուղեկցում էր նրան մինչեւ անկյունադարձ։ Մի օր անձրեւոտ էր, մյուս օրը՝ պարզ եղանակ, ապա սաստիկ քամի էր փչում, հետո կրկին խաղաղ էր ու տաք, իսկ հետո՝ շոգ ու հեղձուկ, կարծես ամառը վերադարձել էր, եւ Քլարիսի դեմքը պատվել էր թեթեւ արեւայրուկով։

— Ինչո՞ւ է ինձ թվում,— ասաց նա, երբ հասան մետրոյի մուտքին,— թե ձեզ վաղուց եմ ճանաչում։

— Որովհետեւ ինձ դուր եք գալիս,— պատասխանեց աղջիկը,— ես ձեզնից ոչինչ չեմ պահանջում։ Նաեւ նրա համար, որ մենք հասկանում ենք իրար։

— Ձեզ հետ ես ինձ ծեր եմ զգում, շատ ծեր, ձեր հոր տեղն եմ զգում…

— Իսկապե՞ս։ Իսկ ինչո՞ւ դուք աղջիկ չունեք, ինձ նման մի աղջիկ, եթե այդքան սիրում եք երեխաներին։

— Չգիտեմ։

— Կատակում եք։

— Ուզում էի ասել…,— նա կմկմաց եւ գլուխն օրորեց։— Գիտեք, իմ կինը… Մի խոսքով, նա չկամեցավ երեխա ունենալ։

Ժպիտը չքացավ աղջկա դեմքից։

— Ներեցեք։ Ինձ թվաց, թե դուք ծիծաղում եք ինձ վրա։ Ես պարզապես հիմար եմ։

— Ո՛չ, ո՛չ,— բացականչեց նա։— Շատ լավ է, որ հարցրիք։ Ինձ այնքան վաղուց ոչ ոք այդ մասին չի հարցրել։ Ոչ մեկը ժամանակ չունի զբաղվելու քեզնով… Շատ լավ է, որ հարցրիք։

— Եկեք ուրիշ բաների մասին խոսենք։ Գիտե՞ք, ինչպես են բուրում թափված տերեւները։ Դարչինի հոտ ունեն։ Հապա հոտ քաշեք։

— Այո… Իսկապես, դարչին է հիշեցնում։

Աղջիկը իր շողշողուն մուգ աչքերով նայեց նրան։

— Ինչո՞ւ եք ամեն անգամ զարմանում։

— Որովհետեւ նախկինում երբեք չեմ նկատել… Ժամանակ չկար…

— Իսկ դուք նայեցի՞ք ազդավահանակներին։ Հիշո՞ւմ եք, ես ձեզ ասել եմ։

— Նայեցի։— Եվ ակամա ծիծաղեց։

— Այժմ շատ ավելի գեղեցիկ եք ծիծաղում։

— Իսկապե՞ս։

— Այո՛։ Ավելի անկաշկանդ։

Հանկարծ նա թեթեւ ու հանգիստ զգաց։

— Ինչո՞ւ դպրոց չեք գնացել։ Սովորելու փոխարեն օրերով թափառում եք մենակ։

— Դե, դպրոցում ինձ չեն սպասում,— պատասխանեց աղջիկը։— Իսկ գիտե՞ք ինչու, ասում են, իբր ես մարդամոտ չեմ, որ դժվար եմ մտերմանում։ Տարօրինակ է։ Իրականում շատ մարդամոտ եմ։ Կարեւորն այն է, թե ինչ ենք հասկանում մարդամոտ ասելով։ Իմ կարծիքով՝ մարդկանց հետ շփվել, նշանակում է այնպես զրուցել, ինչպես մենք ենք զրուցում։— Նա ափի մեջ չխկչխկացրեց մի քանի շագանակ, որոնք գտել էր այգում, ծառի տակ։— Կամ զրուցել այն մասին, թե ինչ զարմանալի է աշխարհը։ Սիրում եմ մարդկանց հետ լինել։ Բայց բոլորին իրար գլխի հավաքել եւ թույլ չտալ ոչ մեկին բառ ասել՝ ի՞նչ շփում է։ Դաս հեռուստացույցով, բասկետբոլի, բեյսբոլի կամ վազքի, հետո պատմության դաս՝ ինչ֊որ բան ենք արտագրում, կամ էլ նկարչության դաս՝ ինչ֊որ բան ենք արտանկարում, հետո կրկին սպորտ։ Գիտե՞ք, դպրոցում մենք երբեք հարց չենք տալիս։ Համենայն դեպս՝ մեծամասնությունը։ Նստում ենք ու լռում, իսկ մեզ ռմբակոծում են պատասխաններով՝ թրը՛խկ, թրը՛խկ, թրը՛խկ։ Հետո մի չորս ժամ էլ նստում ենք եւ ուսումնական կինոնկար դիտում։ Այդ ի՞նչ շփում է։ Բազմաթիվ ձագարներ են, որոնց մեջ ջրհորդաններով ջուր են լցնում միայն նրա համար, որ դուրս թափվի մյուս ծայրից։ Դեռ հետն էլ հավատացնում են, թե իբր գինի է։ Օրվա վերջին այնպես ենք հոգնում, որ միայն կարող ենք ընկնել ու մրափել կամ էլ գնալ զվարճավայր՝ կռիվ սարքել եւ կամ ապակի ջարդելու հատուկ սրահում ապակի փշրել, կամ էլ պողպատե մեծ գնդով մեքենա խորտակել ավտովթարի տաղավարում, կամ թե նստել մեքենա եւ սլանալ փողոցներով։ Այդպիսի մի խաղ կա՝ ո՞վ առաջինը կվախենա, սրընթաց դեմառդեմ քշում են իրար վրա, պարտվում է նա, ով առաջինն է խույս տալիս։ Թերեւս նրանք իրավացի են․ հավանաբար, ես մարդամոտ չեմ։ Ընկերներ չունեմ։ Դա էլ կարծես տեղիք է տալիս, թե խախտված եմ։ Բայց իմ բոլոր հասակակիցները կամ ճչում ու ցատկում են խելագարի պես, կամ էլ ծեծկռտում են իրար։ Նկատե՞լ եք, որ այժմ մարդիկ անողոք են միմյանց նկատմամբ։

— Դուք դատում եք պառավի նման։

— Երբեմն ինձ հենց պառավ եմ զգում։ Վախենում եմ իմ հասակակիցներից։ Նրանք սպանում են իրար։ Մի՞թե միշտ այդպես է եղել։ Քեռիս ասում է, որ ոչ։ Միայն անցած տարի իմ տարեկիցներից վեցը սպանվեց։ Տասը զոհվեց ավտովթարից։ Ես նրանցից վախենում եմ, եւ այդ պատճառով էլ չեն սիրում ինձ։ Քեռիս ասում է, որ իր պապը դեռեւս հիշում էր այն ժամանակները, երբ երեխաներն իրար չէին սպանում։ Բայց դա շատ վաղուց է եղել, այն ժամանակ ամեն բան այլ կերպ է եղել։ Քեռիս ասում է, որ այն ժամանակ մարդիկ կարծում էին, որ յուրաքանչյուր ոք պետք է ունենա պատասխանատվության զգացում։ Ի դեպ, ես ունեմ։ Եվ դա այն պատճառով, որ վաղուց, երբ դեռ փոքր էի, ինձ մի լավ դնգստել են։ Ինքս եմ կատարում տան բոլոր գնումները, ինքս եմ կարգի բերում բնակարանը։

— Բայց ամենից ավելի,— շարունակեց աղջիկը,— համենայն դեպս, սիրում եմ դիտել մարդկանց։ Երբեմն ողջ օրը լինում եմ մետրոյում, նայում եմ մարդկանց, ականջ դնում նրանց խոսակցությանը։ Ուզում եմ իմանալ՝ ովքե՞ր են, ի՞նչ են ցանկանում, ո՞ւր են գնում։ Երբեմն նույնիսկ այցելում եմ զվարճավայրեր, կամ կեսգիշերին զբոսնում քաղաքի արվարձաններով սլացող հրթիռային ավտոմեքենաներով։ Ոստիկանությունը ուշադրություն չի դարձնում, միայն թե դրանք ապահովագրված լինեն։ Եթե գրպանումդ կա տասը հազար դոլարի ապահովագրական անդորրագիր, ուրեմն՝ ամեն ինչ կարգին է, եւ բոլորը երջանիկ ու գոհ են։ Երբեմն ծածուկ խոսակցություններ եմ լսում մետրոյում կամ էլ հանքային ջրի կրպակների մոտ։ Եվ գիտե՞ք ինչ։

— Ի՞նչ։

— Մարդիկ ոչնչի մասին չեն խոսում։

— Չի կարող պատահել։

— Այո… Ոչնչի մասին։ Դատարկախոսում են՝ նորաձեւություն, լողավազաններ, ավտոմեքենաների մակնիշներ, եւ ամեն ինչին ավելացնում․ «Փառահե՜ղ է»։ Նրանք բոլորն էլ չաչանակի նման շարունակ նույն միտքն են կրկնում։ Իսկ սրճարանում լարում են անեկդոտների տուփերը եւ լսում նույն մաշված սրախոսությունները կամ էլ միացնում են երաժշտական պատը եւ նայում, թե ինչպես են վետվետում գունավոր նախշերը։ Բայց չէ՞ որ այդ ամենը կատարելապես անբովանդակ գունախաղ է։ Հապա պատկերասրահնե՜րը։ Երբեւէ մտե՞լ եք։ Այնտեղ նույնպես ամեն ինչ վերացական է։ Քեռիս ասում է, որ մի ժամանակ այդպես չի եղել, նկարները որոշակի ասելիք են ունեցել, նույնիսկ մարդկանց են պատկերել։

— Քեռիս այս է ասում, քեռիս այն է ասում… Հավանաբար ձեր քեռին նշանավոր մարդ է։

— Իհարկե, նշանավոր է։ Դե, ես պետք է գնամ։ Ցտեսությո՜ւն, միստր Մոնթագ։

— Ցտեսություն։

— Ցտեսություն…

Մեկ օր, երկու օր, երեք, չորս, հինգ, վեց, յոթ օր։ Հրակայան։

— Մոնթագ, այս ձողն այնպես եք մագլցում, ինչպես թռչունն է իջնում ծառի սաղարթին։

Երրորդ օր։

— Մոնթագ, ինչո՞ւ եք ետնամուտքից ներս գալիս։ էլի շո՞ւնն է անհանգստացնում ձեզ։

— Ոչ, ոչ։

Չորրորդ օր։

— Մոնթագ, հապա լսեք, թե ինչ զվարճալի դեպք է կատարվել։ Ինձ առավոտյան պատմեցին։ Սիեթլում մի հրկիզող կանխամտածված ձեւով շանը լարել է իր իսկ քիմիական բաղադրության վրա եւ դուրս հանել բնից։ Այ քեզ ինքնասպանության միջոց։

Հինգերորդ, վեցերորդ, յոթերորդ օր։

Հետո Քլարիսն անհետացավ։ Սկզբում Մոնթագը նույնիսկ չհասկացավ, թե այդ օրն ինչո՞վ է տարբերվում մյուսներից, իսկ բանն այն էր, որ Քլարիսը ոչ մի տեղ չէր երեւում։ Մարգագետինը դատարկ էր, ծառերը դատարկ էին, փողոցը՝ դատարկ։ Եվ մինչ կգիտակցեր, թե ինչն է հատկապես պակասում, մինչ սկսեց որոնել կորուստը, ինքը կորցրեց իրեն։ Մոտենալով մետրոյին, նրան արդեն անորոշ տագնապ էր համակել։ Ինչ—որ բան էր կատարվել՝ խաթարելով այն որոշակի կարգ ու կանոնը, որին վարժվել էր։ Ճիշտ է, այդ կարգ ու կանոնը պարզ ու հասարակ էր, հաստատվել էր ընդամենը մի քանի օր առաջ, բայց, այնուամենայնիվ… քիչ մնաց ետ դառնար։ Գուցե նորի՞ց անցնի մետրոյից մինչեւ տուն ընկած ճանապարհը։ Մոնթագը համոզված էր, որ եթե մի անգամ էլ անցնի, Քլարիսը կհասնի իրեն, եւ ամեն ինչ կլինի առաջվա պես, բայց արդեն ուշ էր։ Մոտեցող գնացքը վերջ դրեց երկմտանքին։

Խաղաթղթերի շրշյուն, ձեռքերի շարժում, կոպերի թրթիռ, խոսող ժամացույցի ձայն, որը միալար ազդարարում է հրակայանի գրասենյակի առաստաղից․ «… Գիշերվա ժամը մեկն անց է երեսունհինգ րոպե, հինգշաբթի, նոյեմբերի չորսը… Ժամը մեկն անց է երեսունվեց րոպե… Ժամը մեկն անց է երեսունյոթ րոպե…»։ Խաղաթղթերի խշշոց կեղտոտ սեղանին։ Ձայները հասնում էին Մոնթագին, չնայած ամուր փակված կոպերի վարագույրին, որով նա ձգտում էր գեթ մի ակնթարթ պաշտպանվել։ Բայց փակ աչքերով էլ նա պարզորոշ զգում էր այն ամենը, ինչ շուրջը կար․ ցոլացող փայլեցված պղինձ, ճառագայթող լամպեր, հրակայանի լռությունը։ Եվ ոսկե ու արծաթե դրամների փայլը։ Սեղանի շուրջը նստած մարդիկ, որոնց այժմ նա չէր տեսնում, նայում էին իրենց խաղաթղթերին, հոգոց հանում, սպասում։ «Ժամը մեկն անց է քառասունհինգ րոպե…»։ Խոսող ժամացույցն, ասես, ողբում էր մռայլ առավոտի եւ անուրախ տարվա անցնող րոպեները։

— Ի՞նչ է պատահել, Մոնթագ։

Նա բացեց աչքերը։

Ինչ—որ տեղ խզխզաց ռադիոն․

— Ցանկացած պահին կարող է պատերազմ հայտարարվել։ Երկիրը պատրաստ է պաշտպանելու իր…

Հրակայանի շենքը ցնցվեց, հրթիռային ռմբակոծիչները դղրդոցով ակոսեցին լուսադեմի սեւամած երկինքը։

Մոնթագը շփոթահար թարթեց աչքերը։ Բիթին զննում էր նրան՝ որպես թանգարանային ցուցանմուշի։ Ուր որ է նա ոտքի կելնի, կմոտենա, կկպչի Մոնթագին, կբացահայտի նրա հանցանքը, նրա տառապանքների պատճառը։ Հանցա՞նքը։ Բայց ո՞րն է իր հանցանքը։

— Ձեր խաղալու հերթն է, Մոնթագ։

Մոնթագը հայացք նետեց իր առջեւ նստած մարդկանց։ Նրանց դեմքերը թխացել էին հազարավոր իսկական ու տասնյակ հազարավոր երեւակայական հրդեհների բոցից, մասնագիտությունը անբնական կարմրությամբ էր ներկել նրանց այտերը եւ բորբոքել աչքերը։ Նրանք հանգիստ, առանց աչքերը թարթելու նայում էին պլատինե վառիչների բոցին, ծխելով իրենց անփոփոխ սեւ ծխամորճը։ Նրանք սեւահեր էին, մրահոն, կապույտին տվող, մաքուր սափրված եւ միաժամանակ ասես մոխրոտ դեմքերով․ ժառանգական արհեստի դրոշմը։ Մոնթագը ցնցվեց, բերանը կիսաբաց մնաց, նրա գլխում սոսկալի միտք ծագեց։ Ինքը երբեւէ տեսե՞լ է մի հրկիզող, որը չունենար սեւ մազեր, սեւ հոնքեր, այրված դեմք եւ այդ կապտաբծերը՝ մաքուր սափրված ու միաժամանակ կարծես վաղուց չսափրված այտերին։ Այդ մարդիկ ջրի երկու կաթիլի պես նման էին հենց իրեն։ Մի՞թե հրկիզողներին ընտրում էին ոչ միայն ըստ հակումների, այլեւ ըստ արտաքին տեսքի։ Նրանց դեմքերը մոխրի եւ մրի գույնից բացի, այլ երանգներ չունեին, նրանցից անբաժան էր մխացող ծխամորճերից փչող խանձահոտը։ Ահա, ծխախոտի ծխի ամպով պարուրված ոտքի է ելնում հրկիզապետ Բիթին, վերցնում է ծխախոտի նոր տուփ, բացում է ցելոֆանե թաղանթը, որը ճմռթվում է ափի մեջ՝ կրակի ճարճատյունով։

Մոնթագը սեւեռուն նայեց ձեռքի մեջ սեղմած խաղաթղթերին։

— Ես… Ես մտքերի մեջ ընկա։ Հիշեցի անցլալ շաբաթվա հրդեհը եւ այն մարդուն, որի գրադարանն այրեցինք։ Ի՞նչ արեցին նրան։

— Ուղարկեցին գժանոց։ Գժի պես բղավում էր։

— Բայց չէ՞ որ նա խելագար չէր։

Բիթին լուռ խառնեց խաղաթղթերը։

— Եթե մարդը մտածում է, որ կարող է խաբել կառավարությանը եւ մեզ, նա խելագար է։

— Ես փորձում էի պատկերացնել,— ասաց Մոնթագը,— թե ինչ են զգում նման իրավիճակում։ Պատկերացրեք, եթե հրկիզողները վառեին մեր տներն ու մեր գրքերը։

— Մենք գրքեր չունենք։

— Իսկ եթե ունենայի՞նք։

— Գուցե դուք ունե՞ք։

Բիթին կկոցեց աչքերը։

— Ես չունեմ,— ասաց Մոնթագը եւ սեղանի շուրջը նստած մարդկանց կողքով ակնապիշ նայեց պատին կախված արգելված գրքերի ցուցակներին։ Այդ գրքերի վերնագրերը փայլկտում էին հրդեհների ցոլքերում, երբ տարիներն ու դարերը ավերվում էին իր իսկ կացնի հարվածների ներքո եւ իր ձեռքի մեջ սեղմած փողրակից ցայտող նավթի շիթից թրջված՝ վերածվում մոխրի։

— Ո՛չ,— կրկնեց նա եւ այտի վրա իսկույն զովասուն սյուք զգաց։ Ասես կրկին կանգնած էր իր տան նախասենյակում, եւ ծանոթ օդափոխիչ ցանցից փչող օդի հոսանքը սառեցնում էր դեմքը։ Եվ նորից նա նստած էր զբոսայգում ու զրուցում էր ծեր, շատ ծեր մարդու հետ։ Զբոսայգում նույնպես պաղ քամի էր փչում…

Մի պահ Մոնթագը վարանեց, ապա հարցրեց․

— Մի՞շտ է, արդյոք… մի՞շտ է այսպես եղել՝ հրակայաններ, մեր աշխատանքը։ Ժուկով—ժամանակով… եղել է, չի եղել։

— Ժուկով—ժամանակով… եղել է, չի եղել…,— գոչեց Բիթին։— Դրանք ի՞նչ խոսքեր են։

«Հիմար, ինչե՞ր ես դուրս տալիս,— մտածեց Մոնթագը իր մասին։— Ես ինձ մատնում եմ»։ Վերջին հրդեհի ժամանակ մանկական հեքիաթների գրքույկ ընկավ ձեռքը, եւ նա կարդաց առաջին տողը…

— Ես նկատի ունեի հին ժամանակները,— ասաց նա։— Երբ տները դեռեւս հրակայուն չէին…,— եւ հանկարծ նրան թվաց, թե այդ բառերը ինքը չի արտասանում, այլ ուրիշ, ավելի ջահել մեկը։ Նա միայն բացեց բերանը, իսկ իր փոխարեն խոսեց Քլարիս Մըքլելընը։— Մի՞թե այն ժամանակ հրշեջները հրդեհում էին, վառում եւ ոչ թե կանխում կամ հանգցնում հրդեհները։

— Ա՜յ քեզ զարմանալի բան,— Ստոնմընն ու Բլաքը, երկուսը միասին, ասես հրահանգով, գրպաններից արագորեն հանեցին կանոնագրքերը եւ դրեցին Մոնթագի առջեւ։ Կանոններից բացի, այնտեղ Ամերիկայի հրկիզող խմբերի համառոտ պատմությունն էր, եւ այժմ բացված էր Մոնթագին լավ ծանոթ այդ էջը․

«Հիմնադրված են 1790 թվականին՝ գաղութներում անգլիամետ գրականությունն այրելու նպատակով։ Առաջին հրկիզողը Բենջըմին Ֆրանկլինն է»։

Կանոններ․

1․ Տագնապի ազդանշանով անհապաղ մեկնիր։

2․ Արագորեն վառիր կրակը։

3․ Այրիր ամեն ինչ մինչեւ վերջ։

4․ Առաջադրանքը կատարելով՝ անմիջապես վերադարձար հրակայան։

5․ Եղիր պատրաստ նոր ահազանգի։

Բոլորը նայում էին Մոնթագին։ Նա չէր շարժվում։

Հանկարծ ոռնաց տագնապի ազդանշանը։

Հերթապահության շենքի առաստաղին տեղադրված զանգը խփեց իր երկու հարյուր զարկերը։ Չորս աթոռները ակնթարթորեն դատարկվեցին։ Խաղաթղթերը ձյան պես թափվեցին հատակին։ Բրոնզե ձողը դողաց։ Մարդիկ անհետացան։

Մոնթագը նստած էր իր աթոռին։ Աշխուժանալով՝ ներքեւում փնչաց նարնջագույն վիշապը։

Մոնթագը վեր կացավ եւ, ասես քնի մեջ, ձողով ցած իջավ։

Մեխանիկական շունը իրեն թափ տվեց բնի մեջ, աչքերը բռնկվեցին կանաչ կրակներով։

— Մոնթագ, դուք մոռացել եք ձեր սաղավարտը։

Նա պատից պոկեց սաղավարտը, վազեց, ցատկեց ոտնակին, եւ մեքենան սլացավ։ Գիշերային քամին շչակի ոռնոցն ու մետաղի ահեղ դղրդյունն էր տարածում չորսբոլորը։

Եռահարկ ծեփաթափ տուն էր դա՝ հին թաղամասերից մեկում։ Հավանաբար դիմացել էր մի հարյուրամյակից ոչ պակաս։ Ժամանակին, ինչպես եւ քաղաքի բոլոր տները, պատված է եղել հրակայուն նյութի բարակ շերտով, եւ թվում էր, սոսկ այդ փխրուն պահպանական կեղեւն է փրկել նրան վերջնական ավերումից։

— Տեղ հասանք։

Շարժիչը մի անգամ էլ փնչացրեց ու լռեց։ Բիթին, Ստոնմընը եւ Բլաքը արդեն վազում էին տան կողմը, հրակայուն արտահագուստների պատճառով այլանդակ եւ անճոռնի տեսքով։ Մոնթագը վազեց նրանց ետեւից։

Նրանք աղմուկով խուժեցին տուն եւ բռնեցին կնոջը, չնայած նա չէր էլ փորձում փախչել կամ թաքնվել։ Նա կանգնած էր, օրորվելով նայում էր առջեւի դատարկ պատին, ասես շշմել էր գլխին իջած հարվածից։ Շուրթերն անձայն շարժվում էին, աչքերում այնպիսի արտահայտություն կար, կարծես ջանում էր ինչ֊որ բան հիշել, բայց չէր կարողանում։ Վերջապես հիշեց, եւ նրա շրթունքները դողալով արտաբերեցին․

— Արիացեք, Ռիդլի։ Աստծո ողորմածությամբ այսօր Անգլիայում մենք այնպիսի մոմ կվառենք, որ վստահ եմ, նրանք երբեք չեն կարող հանգցնել։

— Վերջ տվեք,— ասաց Բիթին։— Որտե՞ղ են նրանք։

Մեծագույն անտարբերությամբ նա ապտակեց կնոջը եւ կրկնեց հարցը։ Ծեր կինը հայացքը սեւեռեց Բիթիին։

— Դուք գիտեք, թե որտեղ են, այլապես այստեղ չէիք լինի,— ասաց նա։ Ստոնմընը մեկնեց քարտի վրա գրված հեռախոսային ահազանգի տեքստը, «Հիմքեր կան կասկածելու Էլմ—Սիթիի № 11 տան ձեղնահարկը։ Է․ Բ․»։

— Հավանաբար միսիս Բլեյքն է՝ իմ հարեւանուհին, — ասաց կինը՝ կարդալով սկզբնատառերը։

— Դե լավ, տղաներ։ Ի՛ գործ։

Հաջորդ վայրկյանին արդեն հրկիզողները, փայլփլող փոքրիկ կացինները ճոճելով, վազում էին աստիճաններով, ջարդում էին չկողպված դռները, դատարկ սենյակների խավարում բախվում էին իրար, անկարգ երեխաների նման ուրախ աղմկելով ու գոռալով։

— Հե՜յ, էհե՜յ։

Գրքերի հեղեղ թափվեց Մոնթագի գլխին, երբ նա ձանր սրտով, սարսռալով բարձրանում էր ուղղաձիգ սանդուղքով։ Ինչ վատ եղավ։ Առաջներում ոչ մի հարց չէր ծագում… Նախ հայտնվում էին ոստիկանները, կպչուն ժապավենով փակում զոհի բերանը եւ կապկպելով, գցում էին փայլփլուն բզեզանման մեքենայի մեջ, ինչ֊որ տեղ տանում։ Երբ հրկիզողները տեղ էին հասնում, տունն արդեն դատարկ էր լինում։ Ոչ մեկին ցավ չէին պատճառում, միայն իրերն էին ջարդում։ Իսկ իրերը ցավ չեն զգում, նրանք չեն գոռում, չեն արտասվում, ինչպես կարող է գոռալ եւ արտասվել այդ կինը։ Եվ խիղճդ հետո չէր տանջում։ Սոսկ մաքրում էին․ հավաքարարի աշխատանք։ Արագությամբ, ամեն ինչ տեղը—տեղին։ Նավթ լցրեք։ Ո՞վ լուցկի ունի։

Բայց այսօր ինչ֊որ մեկը սխալ էր թույլ տվել։ Այդ կինն իր ներկայությամբ փչացնում էր ողջ ծիսակարգը։ Այդ պատճառով էլ բոլորը ձգտում էին հնարավորին չափ շատ աղմկել, կատակել, ծիծաղել, որպեսզի խլացնեն նրա լռության դատապարտող կշտամբանքը։ Թվում էր՝ կինը ստիպել է դատարկ պատերին աղաղակել վրդովմունքից, սենյակներում դեսուդեն նետվող մարդկանց վրա թափել մեղքի մանր փոշի, որը սողոսկում էր նրանց ռունգերի մեջ, թափանցում հոգին… Շփոթմունք է, անազնիվ գործ։ Հանկարծ Մոնթագը չարացավ։ Իբր քիչ հոգս ուներ, հենց միայն այդ էր պակաս։ Այդ կինը այստեղ չպիտի լիներ։

Գրքերը թափվում էին Մոնթագի ուսերին, ձեռքերին, վեր պարզած դեմքին։ Ահա ճերմակ աղավնու պես թեւերը թափահարելով, մի գիրք հնազանդորեն իջավ ուղիղ նրա ձեռքերի մեջ։ Աղոտ, երերուն լույսի տակ հատ—հատ գեղագիր բաց էջը առկայծեց որպես ձյունաճերմակ փետուր։ Աճապարանքի եւ եռուզեռի մեջ Մոնթագի հայացքը սոսկ մի ակնթարթ սահեց նրա վրայով, բայց կարդացած տողերը շամփրեցին նրա ուղեղը եւ դրոշմվեցին, ինչպես շիկացած երկաթի խարան։ «Թվում էր թե ժամանակը խոնջացած նիրհում է՝ միջօրեի արեւի տակ»։ Նա վայր գցեց գիրքը։ Եվ անմիջապես մեկ ուրիշն ընկավ ձեռքի մեջ։

— Հե՜յ, ո՞վ կա ներքեւում։ Մոնթագ, այստեղ արի։

Մոնթագի ձեռքը ամուր ճմլեց գիրքը, մոլի հավատացյալի նման սեղմեց կրծքին։ Ձեղնահարկում, փոշու ամպ հանելով՝ հրկիզողները խառնշտում էին ամսագրերի կույտերն ու ցած շպրտում։ Խփված թռչունների պես դրանք ընկնում էին, իսկ կինը, փոքրիկ աղջկա պես հնազանդ, կանգնել էր այդ մեռած մարմինների մեջ։

Ո՞չ, Մոնթագն ինքը ոչինչ չի արել։ Ամեն ինչ արել է նրա ձեռքը։ Նրա ձեռքն իր սեփական ուղեղն ունի, ամեն դողացող մատի մեջ խիղճ ու հետաքրքրասիրություն կա։ Եվ այդ ձեռքը հանկարծ գող դարձավ։ Ահա նա գիրքը խոթեց թեւի տակ, ամուր սեղմեց քրտնած մարմնին եւ դուրս եկավ դատարկ… Ձեռնածուի ճարպկություն։

— Տեսեք, ոչինչ չկա։ Խնդրեմ, ես անմեղ եմ։ Ոչինչ չկա։

Նա ապշահար ու լարված զննում էր այդ սպիտակ ձեռքը, մերթ հեռատեսությամբ տառապող մարդու նման հեռացնում իրենից, մերթ կույրի պես մոտեցնում քթին։

— Մո՞նթագ։

Հոգոց հանելով նա շրջվեց։

— Հեռացե՛ք այդտեղից, ապո՛ւշ։

Գրքերը թափված էին, ինչպես թարմ ձկան շեղջերը ափին, որոնց հետո աղ էին դնելու։ Հրկիզողները ցատկոտում էին նրանց վրայով, սայթաքում, ընկնում։ Ոսկետառ վերնագրերը փայլատակում էին եւ մարում…

— Նա՜վթ։

Պոմպերը միացրին, եւ նավթի սառը շիթերը դուրս ժայթքեցին 451 թվակիր բաքերից․ յուրաքանչյուր հրկիզողի մեջքին փոկերով ամրացված էր այդպիսի մի բաք։ Նրանք նավթով ողողեցին սենյակները, ապա փութկոտ իջան սանդուղքով։ Նավթի գոլորշուց շնչահեղձ Մոնթագը գայթելով քայլում էր վերջում։

— Դո՛ւրս եկեք,— կարգադրեցին նրանք կնոջը։— Շո՛ւտ։

Նա ծունկի էր իջել խառնիխուռն թափված գրքերի մեջ, մատներով քնքշորեն հպվում էր թրջված կազմերին, շոշափում ուռուցիկ վերնագրերը, ապա կշտամբանքով նայեց Մոնթագին։

— Դուք չեք ստանա իմ գրքերը,— վերջապես ասաց նա։

— Օրենքը ձեզ հայտնի է,— ասաց Բիթին։— Որտե՞ղ է ձեր ողջամտությունը։ Այս գրքերում ամեն ինչ հակասական է։ Իսկական բաբելոնյան խառնաշփոթություն։ Եվ դուք տարիներ շարունակ փակվել եք այստեղ։ Դեն նետեք այդ ամենը, ազատություն ձեռք բերեք։ Այդ գրքերի հերոսները երբեք գոյություն չեն ունեցել։ Հիմա գնացինք։

Կինը գլուխն օրորեց։

— Այժմ ամբողջ շենքը կայրվի,— ասաց Բիթին։

Հրկիզողների տձեւ կերպարանքներն ուղղվեցին դեպի դուռը։ Նրանք նայեցին Մոնթագին, որ կանգնած էր կնոջ կողքին։

— Հո նրան այստեղ չե՞նք թողնելու,— զայրացած գոչեց Մոնթագը։

— Նա չի ուզում հեռանալ

— Պետք է ստիպել։

Բիթին բարձրացրեց ձեռքը, որի մեջ վառիչն էր։

— Մենք պետք է վերադառնանք հրակայան։ Սակայն այս մոլեռանդները միշտ փորձում են ինքնասպանություն գործել։ Հայտնի բան է։

Մոնթագը բռնեց կնոջ թեւքից։

— Եկեք ինձ հետ։

— Ո՜չ,— ասաց նա։— Համենայն դեպս, ձեզնից շնորհակալ եմ։

— Հաշվում եմ մինչեւ տասը,— ասաց Բիթին։— Մեկ, երկու…

— Խնդրում եմ,— ասաց Մոնթագը կնոջը։

— Հեռացե՜ք,— ասաց կինը։

— Երեք, չորս…

— Դե, խնդրում եմ,— Մոնթագը կնոջը քաշեց իր ետեւից։

— Ես կմնամ այստեղ,— ցածրաձայն պատասխանեց նա։

— Վեց…

— Կարող եք այլեւս չհաշվել,— ասաց կինը։ Նա բացեց մատները, եւ նրա ափի մեջ երեւաց մի փոքրիկ, բարակ փայտիկ։

Սովորական լուցկու հատիկ էր։

Տեսնելով այդ՝ հրկիզողները աճապարանքով դուրս նետվեցին տնից։ Հրկիզապետ Բիթին, արժանապատվությունը չկորցնելով, դանդաղ նահանջեց դեպի ելքի դուռը։ Նրա վարդագույն դեմքին հազարավոր հրդեհների ու գիշերային տագնապների փայլն էր վառվում։

— Աստված իմ,— մտածեց Մոնթագը,— որքան ճիշտ է։ Տագնապի ահազանգերը միշտ գիշերն են լինում։ Ցերեկը՝ երբեք։ Մի՞թե պատճառն այն է, որ հրդեհն ավելի գեղեցիկ է գիշերը։

Դռների մեջ տատամսող Բիթիի դեմքին խուճապ հայտնվեց։ Կնոջ ձեռքը սեղմում էր լուցկու միակ հատիկը։ Օդը հագեցած էր նավթի կոկորդ քերող հոտով։ Մոնթագն զգաց, թե ինչպես է թաքցրած գիրքը կենդանի սրտի նման բաբախում թեւատակին։

— Հեռացեք,— ասաց կինը։

Մոնթագն զգաց, որ ինքը Բիթիի ետեւից շարժվում է դեպի դուռը, ապա աստիճաններով իջնում ցած, քայլում մարգագետնի կողմը, որտեղ երեւում էր նավթի մուգ, չարագույժ օձի նմանվող հետագիծը։

Կինը գնում էր նրանց ետեւից։ Նա կանգ առավ առմուտքի հարթակին եւ երկար, հանդարտ հայացք ձգեց նրանց վրա։ Նրա լռությունը դատապարտող էր։

Բիթին չխկացրեց վառիչը։

Բայց նա ուշացավ։ Մոնթագը սարսափից քարացավ։

Շեմին կանգնած կինը քամահրական հայացք նետելով նրանց վրա՝ լուցկին քսեց բազրիքին։

Մարդիկ տներից դուրս վազեցին փողոց։

Հրակայան վերադառնալիս նրանք լուռ էին։ Իրար չէին նայում։ Մոնթագը Բիթիի եւ Բլաքի հետ նստած էր աոջեւում։ Նրանք նույնիսկ չէին ծխում, միայն անխոս նայում էին ճանապարհին։ Սալամանդրը կտրուկ թեքվեց խաչմերուկում եւ սլացավ առաջ։

— Ռիդլի,— վերջապես ասաց Մոնթագը։

— Ի՞նչ,— հարցրեց Բիթին։

— Նա ասաց՝ Ռիդլի։ Ինչ—որ տարօրինակ բան ասաց, երբ ներս մտանք։ «Արիացեք, Ռիդլի»,— ասաց նա։ Եվ էլի ինչ֊որ բան։ Էլի ինչ֊որ բան…

— «Աստծո ողորմածությամբ այսօր Անգլիայում մենք այնպիսի մոմ կվառենք, որը, վստահ եմ, նրանք երբեք չեն կարող հանգցնել»,— ասաց Բիթին։

Ստոնմընը եւ Մոնթագը ապշահար նայեցին նրան։

Բիթին մտախոհ շփեց կզակը։

— Սա ասել է Լաթիմեր անունով մարդը Նիկոլաս Ռիդլի անունով մարդուն, երբ նրանց մեղադրելով իբրեւ հերետիկոսների՝ ողջակիզում էին խարույկի վրա Օքսֆորդում, 1555 թվականի հոկտեմբերի տասնվեցին։

Մոնթագը եւ Ստոնմընը իրենց հայացքները կրկին հառեցին սալարկուղուն, որն արագորեն առկայծում էր մեքենայի անիվների տակ։

— Ես լեփ—լեցուն եմ քաղվածքներով, ամեն տեսակ մեջբերում—հատվածներով,— ասաց Բիթին։— Հրկիզապետներից շատերն են այդպիսին։ Երբեմն զարմանում եմ ինքս ինձ վրա։ Ուշադիր եղեք, Ստոնմըն։

Ստոնմընը սեղմեց արգելակները։

— Գրողը տանի,— ասաց Բիթին։— Մեր շրջադարձն անցել ենք։

— Ո՞վ է։

— Ուրիշ ո՞վ կլինի, ես եմ,— մթության միջից արձագանքեց Մոնթագը՝ ետեւից փակելով ննջարանի դուռը։

Կինը վերջապես ասաց․

— Լույսը վառիր։

— Ինձ պետք չէ։

— Այդ դեպքում պառկիր քնելու։

Նա լսեց, թե ինչպես է կինը դժգոհ շուռումուռ գալիս անկողնում։ Ճռռացին ներքնակի զսպանակները։

— Հարբա՞ծ ես,— հարցրեց Միլդրեդը։

Ահա, ուրեմն, ինչպես եղավ։ Ամեն ինչում մեղավոր էր իր ձեռքը։ Նա զգաց, որ իր ձեռքերը, սկզբում մեկը, ապա՝ մյուսը քաշեցին հանեցին բաճկոնն ու նետեցին հատակին։ Հանած տաբատը կախված էր ձեռքերից, եւ նա անտարբեր շպրտեց մթության մեջ, ինչպես անդունդը նետեր։

Նրա ձեռքերը վարակված են, շուտով վարակը կախտահարի դաստակները, ապա կհասնի արմունկներին, կբռնի ուսերը, կայծի նման կտարածվի մի թիակից մյուսը։ Նրա ձեռքերը համակված են անհագ ագահությամբ։ Եվ այժմ այդ ագահությունը փոխանցվել է նրա աչքերին, նա ուզում է նայել ու նայել, անվերջ նայել, ինչ֊որ բանի, կարեւոր չէ՝ ինչի, միայն թե նայել…

— Ի՞նչ ես անում,— հարցրեց կինը։

Նա օրորվում էր խավարում՝ գիրքը սեղմած քրտնաթոր ափի մեջ։

Մի րոպե անց կինն ասաց․

— Հը՞, երկա՞ր ես այդպես կանգնելու սենյակի կենտրոնում։

Նրա կրծքից անորոշ հնչյուն դուրս թռավ։

— Բա՞ն ասացիր,— հարցրեց կինը։

Կրկին նրա շուրթերից անհասկանալի հնչյուններ պոկվեցին։ Նա սայթաքելով հասավ իր մահճակալին, գիրքն անփութորեն խցկեց սառցասառն բարձի տակ եւ ծանրորեն փլվեց անկողնուն։ Կինը վախեցած ճչաց։ Նրան թվաց, թե Միլդրեդը հեռվում է, սենյակի մյուս ծայրին, եւ որ իր անկողինը սառցե կղզի է անծիր օվկիանոսի մեջ։ Կինն ինչ֊որ բան էր ասում, խոսում էր տարբեր հարցերի մասին, բայց նրա համար դրանք սոսկ բառեր էին՝ անկապ ու անիմաստ։ Ճիշտ այդպես բարեկամներից մեկի տանը նա լսել էր, թե ինչպես է երկու տարեկան երեխան արտաբերում անբովանդակ բառակույտեր։

Բայց Մոնթագը ոչինչ չասաց։ Բավական ժամանակ անց, լսելով նրա հոգոցները, Միլդրեդը վեր կացավ եւ մոտեցավ նրա անկողնուն։ Խոնարհվելով՝ դիպավ նրա այտերին։ Մոնթագը վստահ էր, որ երբ Միլդրեդը ետ քաշեց ձեռքը՝ ափը խոնավացել էր։

Ուշ գիշերին Մոնթագը նայեց Միլդրեդին։ Նա քնած չէր։ Օդում զնգում էր հազիվ լսելի մեղեդի՝ կնոջ ականջներում կրկին խեցիներն էին, նա վերստին լսում էր հեռավոր երկրների հեռավոր ձայները։ Լայն բացված աչքերը հառած էին առաստաղին, թանձր խավարին, որ պարուրել էր նրան։

Նա հիշեց մի հին անեկդոտ, կինը այնքան երկար է շաղակրատում հեռախոսով, որ հուսահատված ամուսինը հարկադրված է լինում վազել մոտակա հեռախոսախցիկը զանգահարելու նրան եւ պարզելու, թե ինչ է մատուցվելու ճաշին։ Չգնի, արդյոք իր համար եւս խեցետիպ դյուրակիր հաղորդիչ, որպեսզի գիշերները զրուցի կնոջ հետ, շշնջա նրա ականջին, փսփսա, գոռա, ճչա, բղավի։ Բայց ի՞նչ է փսփսալու։ Ի՞նչ է բղավելու։ Ի՞նչ կարող է ասել նրան։

Եվ հանկարծ կինը թվաց այնքա՜ն օտար, ասես ինքը բնավ չի էլ ճանաչել նրան։ Պարզապես սխալմամբ ընկել է անծանոթ տուն, ինչպես անեկդոտի այն մարդը, որը գիշերը հարբած տուն վերադառնալով՝ բացել է ուրիշի դուռը, մտել ուրիշի տուն, պառկել ուրիշի կնոջ անկողնում, իսկ վաղ առավոտյան վեր է կացել ու գնացել աշխատանքի, եւ ոչ նա, ոչ կինը ոչինչ չեն նկատել…

— Միլլի,— շշնջաց նա։

— Ի՞նչ։

— Մի՛ վախեցիր։ Ես միայն ուզում էի հարցնել…

— Ասա։

— Ե՞րբ ենք մենք հանդիպել եւ որտե՞ղ։

— Ինչի՞ համար ենք հանդիպել,— հարցրեց նա։

— Դե, չէ՜։ Ես հարցնում եմ մեր առաջին հանդիպման մասին։

Նա գիտեր, որ հիմա կինն անբավական կխոժոռվի խավարի մեջ։

Նա պարզաբանեց իր միտքը։

— Ե՞րբ մենք առաջին անգամ տեսանք իրար։ Ե՞րբ էր, որտե՞ղ։

— Դա եղել է…,— կմկմաց նա։— Չգիտեմ։

Նրա մարմնով դող անցավ։

— Մի՞թե չես կարող հիշել։

— Դա այնքա՜ն վաղուց էր։

— Տասը տարի առաջ։ Ընդամենը տասը։

— Մի՛ վրդովվիր։ Չէ՞ որ փորձում եմ հիշել։— Հանկարծ նա ծիծաղեց տարօրինակ, պոռթկուն ծիծաղով։— Զվարճալի է։ Իսկապես, որքա՜ն զվարճալի է։ Մոռանալ, թե երբ ես առաջին անգամ հանդիպել ամուսնուդ… Ամուսինն էլ մոռացել է, թե որտեղ է հանդիպել կնոջը…

Մոնթագը պառկած դանդաղ շփում էր կոպերը, ճակատը, ծոծրակը։ Ափերով ծածկել էր աչքերը եւ ամուր սեղմում էր, կարծես ձգտելով տեղը բերել հիշողությունը։ Չգիտես ինչու, այժմ աշխարհում ամենից կարեւոր բանն էր՝ հիշել, թե որտեղ է ինքն առաջին անգամ հանդիպել Միլդրեդին։

— Ախր դա ինչ նշանակություն ունի։— Նա, հավանորեն, վեր կացավ եւ գնաց լողարան։ Մոնթագը լսեց ծորակից հոսող ջրի ճողփյունը, ապա կլկլոց, կինը հաբեր էր խմում։

— Այո, թերեւս, չունի,— ասաց նա։

Նա փորձեց հաշվել, քանի հաբ կուլ տվեց Միլդրեդը, եւ հանկարծ հիշողության մեջ հառնեցին այն երկուսը, ցինկաներկի պես կապտագունատ դեմքերով, բարակ շրթունքների մեջ սիգարետներ, եւ էլեկտրոնային աչքով օձը, որը գալարվելով ավելի ու ավելի էր խորանում մթության, հատակում նեխած ջրակույտի մեջ… Նա ցանկացավ ձայն տալ Միլդրեդին, հարցնել՝ «Քանի՞ հաբ կուլ տվիր։ Էլի քանի՞սը կուլ կտաս եւ չես զգա»։ Եվ այդպես շարունակ։ Եթե ոչ հիմա, ապա քիչ հետո, եթե ոչ այս գիշեր, ուրեմն հաջորդ գիշեր… Իսկ ես անընդհատ անքուն պետք է պառկեմ եւ՛ այս, եւ՛ հաջորդ գիշերը, եւ՛ էլի շատ գիշերներ— այժմ, երբ դա սկսվել է։ Նա մանրամասն հիշեց պատահարը, մահճակալին փռված կնոջ անշարժ մարմինը, երկու բուժակներին, որոնք ոչ թե հոգատարությամբ հակվել էին նրա վրա, այլ ձեռքերը կրծքներին խաչած՝ անտարբեր կանգնել։ Այդ գիշեր կնոջ անկողնու մոտ նա զգաց, որ եթե նա մեռնի, ինքը չի սգա, քանզի դա կլինի օտար մարդու մահ, որի դեմքը անցողակի տեսել է փողոցում կամ թերթային լուսանկարում… Եվ դա այնքա՜ն սոսկալի թվաց, որ նա լաց եղավ։ Նա արտասվում էր ոչ թե այն մտքից, որ Միլդրեդը կարող է մեռնել, այլ որ նրա մահն այլեւս չի կարող արցունք քամել իրենից։ Հիմար, դատարկ մարդ, եւ նրա կողքին՝ հիմար, դատարկ կին, որին իր աչքի առաջ էլ ավելի իմաստազրկեց էլեկտրոնային աչքով այդ քաղցած օձը…

«Որտեղի՞ց է այս դատարկությունը,— հարցրեց ինքն իրեն։— Ինչո՞ւ ինչ որ ունեիր, չքացել է, մնացել է լոկ դատարկությունը։ Եվ մեկ էլ այդ ծաղիկը, այդ խատուտիկը»։ Նա ամփոփեց արդյունքները։ «Ի՜նչ ամոթ է։ Դուք սիրահարված չեք»։ Իսկ ինչո՞ւ սիրահարված չէ։

Ճշմարիտն ասած, եթե լրջորեն խորհի, ապա իր եւ Միլդրեդի միջեւ միշտ էլ պատ է եղել։ Ավելի ստույգ՝ ոչ թե մեկ, այլ ամբողջ երեք պատ, որոնք այնքա՜ն թանկ նստեցին։ Այդ պատերի վրա բոլոր քեռիները, մորաքույրերը, զարմիկ—զարմուհիները, բարեկամ—բարեկամուհիները փնթփնթան կապիկների ոհմակ են, որոնք անիմաստ ու անկապ բլբլացնում են, ոչինչ, ոչինչ չասելով, բա՜րձր, բարձր, բարձր գոռալով։ Հենց սկզբից նա նրանց կոչեց «ազգականներ»։ «Ինչպե՞ս է քեռի Լուին», «Ո՞վ», «Իսկ մորաքույր Մո՞դը»։

Ի՞նչ կերպար էր ամենից հաճախ հառնում նրա երեւակայության մեջ, երբ մտածում էր Միլդրեդի մասին, անտառում մոլորված փոքրիկ աղջիկ (միայն թե, որքան էլ տարօրինակ լինի, այնտեղ ծառեր չկային) կամ, ավելի ճիշտ… փոքրիկ աղջիկ, որ մոլորվել է անապատում, որտեղ մի ժամանակ ծառեր են եղել (ցանուցիր հետքեր պահպանվել են), իսկ ավելի որոշակի՝ Միլդրեդը իր «խոսող» հյուրասենյակի կենտրոնում նստած։ «Խոսող հյուրասենյակ»։ Որքա՜ն դիպուկ է ասված։ Երբ էլ ինքը մտել է այնտեղ, պատերը միշտ էլ զրուցելիս են եղել Միլդրեդի հետ։

— Հարկավոր է ինչ֊որ բան անել։

— Այո՛, այո՛, հարկավոր է։

— Էլ ինչո՞ւ ենք պարապ կանգնել։

— Եկեք գործ անենք։

— Ես այնպես զայրացած եմ, որ կարող եմ թքել։

Ինչի՞ մասին են նրանք խոսում։ Միլդրեդը չէր կարողանում բացատրել։ Ով ո՞ւմ վրա էր զայրացած։ Ի՞նչ են ուզում նրանք անել։ Միլդրեդը չգիտեր։

— Սպասիր եւ ինքդ կտեսնես,— ասում էր նա։

Մոնթագը նստում էր եւ սպասում։

Պատերից թափվում էր հուժկու ամպրոպի որոտը։ Երաժշտաթյունը ռմբակոծում էր նրան այնպիսի վիթխարի ուժով, ասես թե նրա ջլերը պոկում են ոսկորից, ծնոտը ցնցում, եւ նրա աչքերը պտտվում էին ակնակապիճներում։ Իսկական ցնցում։ Իսկ երբ այդ ամենը վերջանում էր, նա զգում էր ժայռից ցած նետված այն մարդու նման, որին օդում պտտեցրել էին կենտրոնախույս ուժերից ստացված արագությամբ ու շպրտել ջրվեժի մեջ։ Եվ նա թռչում էր սրընթաց, թռչում էր վիհի մեջ, եւ հատակը չէր երեւում, արագությունն այնպիսին էր, որ չէր դիպչում պատերին անգամ… Գահավիժում էր ներքեւ՜․,․ ներքեւ՜… Եվ շուրջը ոչի՜նչ չկար… Դատա՜րկ էր։

Որոտը հանդարտվեց։ Երաժշտությունը լռեց։

— Հը՛, ինչպե՞ս է,— ասաց Միլդրեդը,— ցնցող է, չէ՞։

Այո, իսկապես ցնցող էր։ Ինչ—որ բան էր կատարվել, թեպետ պատերի վրայի մարդիկ այդ ընթացքում գրեթե չշարժվեցին, եւ նրանց միջեւ ոչինչ էլ տեղի չունեցավ։ Բայց զգացողությունն այնպիսին էր, որ կարծես քեզ անց են կացրել լվացքի մեքենայի միջով կամ կլանել վիթխարի փոշեծծիչով, որ շնչահեղձ ես լինում, խեղդվում ես երաժշտությունից, հնչյունների խառնաղմուկից։ Քրտինքի մեջ կորած, ուժասպառ Մոնթագը դուրս թռավ հյուրասենյակից։ Միլդրեդը մնաց իր բազկաթոռին նստած, եւ կրկին Մոնթագին էին հասնում «ազգականների» ձայները։

— Այժմ ամեն ինչ լավ կլինի,— ասում էր մորաքույրերից մեկը։

— Օ՜, այդքան համոզված մի՛ եղիր,— պատասխանում էր զարմիկը։

— Խնդրում եմ, մի՛ բարկացիր։

— Ո՞վ է բարկանում։

— Դու։

— Ե՞ս։

— Այո՛։ Ուղղակի գժվում ես։

— Ինչո՞ւ ես այդպես կարծում։

— Որովհետեւ…

— Շատ լավ,— բացականչեց Մոնթագը,— բայց ինչի՞ մասին են նրանք վիճում։ Ովքե՞ր են այս մարդիկ։ Ո՞վ է այս տղամարդը, ով է այս կինը։ Ի՞նչ է, նրանք մարդուկի՞ն են։ Բաժանվա՞ծ են։ Նշանվա՞ծ են։ Աստվա՜ծ իմ, անհնար է որեւէ բան հասկանալ։

— Նրանք,— սկսեց Միլդրեդը։— Գիտե՞ս, նրանք… դե, տեսնում ես, վիճել են։ Նրանք հաճախ են վիճում։ Միայն թե լսեիր… Կարծում եմ՝ ամուսիններ են։ Այո՛, այո՛, հենց ամուսիններ են։ Ի՞նչ կա որ։

Իսկ եթե հյուրասենյակը չլիներ, եթե չլինեին այս երեք խոսող պատերը, որոնց, Միլդրեդի երազանքի համաձայն, շուտով կավելանա չորրորդը, այդ ժամանակ կլիներ բաց մեքենան, որը Միլդրեդը վարում էր ժամում հարյուր մղոն արագությամբ։ Նրանք սլանում էին քաղաքով, եւ Մոնթագը գոռում, ձայն էր տալիս կնոջը, ի պատասխան՝ կինն էլ էր բղավում, եւ երկուսն էլ ոչինչ չէին լսում շարժիչի դղրդյունից բացի։

— Արագությունը հասցրու նվազագույնի,— գոչում էր Մոնթագը։

— Ի՞նչ,— ճչում էր Միլդրեդը։

— Նվազագույն արագությամբ շարժվիր։ Իջեցրու մինչեւ հիսունհինգ։

— Ի՞նչ,— ճչում էր կինը՝ չլսելով։

— Դանդաղեցրո՜ւ,— գոռում էր նա։

Պակասեցնելու փոխարեն, Միլդրեդը մեծացնում էր ժամում մինչեւ հարյուր հինգ մղոն, եւ Մոնթագի շունչը կտրվում էր։

Իսկ երբ իջնում էին մեքենայից, Միլդրեդի ականջներում արդեն դրված էին լինում խեցիները։

Լռություն է։ Միայն քամին է մեղմ սոսափում դրսում։

— Միլդրեդ։— Նա շրջվեց անկողնում։ Ձեռքը մեկնելով՝ կնոջ ականջներից դուրս քաշեց պստլիկ երաժշտամիջատները։

— Մի՛լդրեդ, Մի՛լդրեդ։

— Այո՛,— հազիվ լսելի հնչեց նրա ձայնը։

Մոնթագին թվաց, թե ինքը նույնպես փոխակերպվել է այն տարօրինակ էակներից մեկին, որոնք ապրում են հեռուստատեսային պատերի ապակե միջնորմների միջեւ։ Նա խոսում էր, բայց ձայնը չէր ճեղքում—անցնում թափանցիկ պատնեշը։ Նա կարող էր բացատրվել միայն շարժումներով ու դիմախաղով՝ հուսալով, որ Միլդրեդը կշրջվի եւ կնկատի իրեն։ Նրանք նույնիսկ չէին կարող դիպչել միմյանց այդ ապակե անջրպետի միջով։

— Միլդրեդ, հիշո՞ւմ ես, ես քեզ պատմել եմ մի աղջկա մասին։

— Ի՞նչ աղջիկ,— քնկոտ հարցրեց նա։

— Մեր հարեւանուհու մասին։

— Ի՞նչ հարեւանուհի։

— Դե, նա, որ սովորում էր դպրոցում։ Անունը Քլարիս է։

— Ա՜խ, հա՜,— պատասխանեց կինը։

— Արդեն մի քանի օր է՝ նրան ոչ մի տեղ չեմ տեսնում։ Ավելի ճիշտ՝ չորս օր։ Դու է՞լ չես տեսել։

— Ո՛չ։

— Ես ուզում էի քեզ պատմել նրա մասին։ Նա շատ տարօրինակն է։

— Հա՛, իմացա ում մասին ես խոսում։

— Այդպես էլ կարծում էի, որ ճանաչում ես։

— Նա…,— մթության մեջ հնչեց Միլդրեդի ձայնը։

— Նա՝ ի՞նչ,— հարցրեց Մոնթագը։

— Ես ուզում էի քեզ ասել, բայց մոռացել էի։ Մոռացել էի…

— Դե հիմա ասա։ Ի՞նչ էիր ուզում ասել։

— Նա կարծեմ այլեւս չկա։

— Ինչպե՞ս թե չկա։

— Ընտանիքը մեկնել է ինչ֊որ տեղ։ Բայց նա բոլորովին չկա։ Կարծեմ մեռել է։

— Դու, հավանորեն, ուրիշի մասին ես խոսում։

— Ոչ։ Նույն աղջիկն է։ Մըքլելընը։ Նրան կոչում էին Մըքլելըն։ Ընկել է ավտոմեքենայի տակ։ Չորս օր առաջ։ Հաստատ չգիտեմ, բայց կարծեմ մեռել է։ Համենայն դեպս, ընտանիքը մեկնել է այստեղից։ Իսկ նա կարծեմ մեռել է։

— Դա համոզվա՞ծ ես…

— Ո՛չ, համոզված չեմ։ Ասենք, այո՛, լիովին համոզված եմ։

— Իսկ ինչո՞ւ շուտ չէիր ասում։

— Մոռացել էի։

— Չորս օր առա՜ջ։

— Բոլորովին մոռացել էի։

— Չորս օր,— մի անգամ եւս ցածրաձայն կրկնեց նա։

Նրանք անշարժ պառկած էին մթության մեջ։

— Բարի գիշեր,— ասաց կինը։

Նա թույլ խշշոց լսեց․ Միլդրեդը ինչ֊որ բան էր փնտրում բարձի վրա։ Ռադիոկոճակը կենդանի միջատի պես շարժվեց նրա ձեռքի տակ եւ ահա կրկին բզզում է Միլդրեդի ականջներում։

Նա ականջ դրեց՝ կինը կամացուկ դնդնում էր։

Դրսում ստվեր սահեց։ Աշնանային քամին աղմկեց ու լռեց։ Բայց գիշերային լռության մեջ Մոնթագի լսողությունը որսաց էլի ինչ֊որ տարօրինակ հնչյուն, կարժես մեկը արտաշնչեց պատուհանին։ Կանաչավուն, ֆոսֆորափայլ ծխի շիթ կամ քամու պոկած աշնանային մեծ տերեւ հիշեցնող ինչ֊որ բան կարժես քշվեց—տարվեց մարգագետնի վրայով ու անհետացավ։

«Մեխանիկական շունն է,— մտածեց Մոնթագը։— Այսօր նա ազատության մեջ է։ Թափառում է տան մոտերքը։ Եթե բացեմ պատուհանը…»։

Բայց նա պատուհանը չբացեց։

Առավոտյան նա դողէրոցք ունեցավ, ապա՝ տենդ։

— Հիվա՞նդ ես,— հարցրեց Միլդրեդը։— Չի՛ կարող պատահել։

— Այո՛, հիվանդ եմ։— Պատասխանեց ու սաստիկ ջերմից փակեց աչքերը։

— Բայց երեկ երեկոյան միանգամայն առողջ էիր։

— Ո՛չ, երեկ արդեն հիվանդ էի։— Նա լսում էր՝ ինչպես են հյուրասենյակում գոռգոռում «ազգականները»։

Միլդրեդը կանգնել էր նրա անկողնու մոտ եւ հետաքրքրությամբ զննում էր ամուսնուն։ Աչքը չբացելով, նա տեսնում էր կնոջը՝ ինչպես որ կա՝ քիմիական ներկերից խանձված, ծղոտի պետ փշրվող մազերով, փայլատ աչքերով, որոնց վրա ասես աներեւույթ հատեր կային, կարմիր ներկած քմահաճ շրթունքներով, տեսնում էր մշտական բուժասնունդից նիհարած, ծոմ պահող ճգնավորի սմքած նրա մարմինն ու խոզաճարպի պես սպիտակ մաշկը։ Որքան հիշում է, նա միշտ այդպիսին է եղել։

— Ինձ ջուր տուր եւ ասպիրին։

— Վեր կենալուդ ժամանակն է,— ասաց նա։— Արդեն կեսօր է։ Դու սովորականից հինգ ժամ ավելի ես քնել։

— Խնդրում եմ՝ անջատիր հյուրասենյակը։

— Բայց այժմ այնտեղ «ազգականներն» են։

— Դու կարո՞ղ ես հարգել հիվանդ մարդու խնդրանքը։

— Լավ, ձայնը կիջեցնեմ։

Նա սենյակից դուրս գնաց, բայց անմիջապես էլ վերադարձավ՝ ոչինչ չանելով։

— Հիմա լա՞վ է։

— Շնորհակալություն։

— Իմ սիրած ծրագիրն է,— ասաց նա։

— Իսկ ո՞ւր է ասպիրինը։

— Առաջ դու երբեք չէիր հիվանդանում։— Նա կրկին դուրս ելավ։

— Այո՜, իսկ հիմա հիվանդ եմ։ Այսօր գործի չեմ գնալու։ Զանգահարիր Բիթիին։

— Գիշերը դու շատ տարօրինակ էիր,— քթի տակ դնդնալով նա մոտեցավ Մոնթագի անկողնուն։

— Բայց ո՞ւր է ասպիրինը,— կրկնեց նա՝ նայելով իրեն պարզած ջրով լի բաժակին։

— Ա՜խ, հա՜,— կինը կրկին գնաց լողարան։— Երեկ բա՞ն էր պատահել։

— Հրդե՛հ։ Ուրիշ ոչինչ։

— Իսկ ես շատ լավ անցկացրի երեկոն,— նրա ձայնը լսվում էր լողարանից։

— Ի՞նչ էիր անում։

— Հաղորդում էի նայում։

— Ի՞նչ էին հաղորդում։

— Ծրագիր։

— Ինչպիսի՞։

— Շատ լավն էր։

— Ո՞վ էր խաղում։

— Պատկերացրու՝ ողջ խումբն էր։

— Ողջ խումբը, ողջ խումբը, ողջ խումբը…,— նա մատներով սեղմեց մրմռացող աչքերը։ Հանկարծ քիթը նավթի հոտ առավ, եւ նա փսխեց։ Շարունակ դնդնալով՝ Միլդրեդը սենյակ մտավ։

— Այդ ի՞նչ ես անում,— զարմացած բացականչեց նա։ Մոնթագը շփոթահար նայեց հատակին։

— Երեկ մենք մի ծեր կնոջ վառեցինք իր գրքերի հետ…

— Դեռ լավ է, որ գորգը կարելի է լվանալ։

Նա շոր բերեց եւ սկսեց հատակը սրբել։

— Երեկոյան Հելենի մոտ էի։

— Մի՞թե չէիր կարող ներկայացումը տանը նայել։

— Իհարկե, կարող էի։ Բայց երբեմն հաճելի է հյուր գնալ։ Նա մտավ հյուրասենյակ։ Մոնթագը լսում էր, թե ինչպես է կինը երգում։

— Միլդրեդ,— կանչեց նա։

Նա վերադարձավ՝ քթի տակ երգելով եւ մատներով տակտի հետ թեթեւակի տկտկացնելով։

— Չե՞ս ուզում իմանալ, թե անցած գիշեր ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց նա։

— Իսկ ի՞նչ է պատահել։

— Մենք այրեցինք շուրջ հազար գիրք։ Մենք այրեցինք մի կնոջ։

— Հետո՞ ինչ։

Հյուրասենյակը թնդում էր ճիչերից։

— Մենք այրեցինք Դանտեին, Սվիֆտին, Մարկ Ավրելիուսին…

— Եվրոպացի՞ է։

— Կարծեմ՝ այո։

— Ռադիկա՞լ է։

— Նրա գրքերը չեմ կարդացել։

— Պարզ է, ուրեմն ռադիկալ է։— Միլդրեդը դժկամորեն վերցրեց հեռախոսափողը։— Ուզում ես զանգահարեմ հրկիզապետ Բիթիի՞ն։ Իսկ ինչո՞ւ, ինքդ չես զանգում։

— Ասացի՝ զանգահարիր։

— Մի՛ գոռա ինձ վրա։

— Չեմ գոռում։— Նա կիսանստեց անկողնու վրա, կարմրատակած, կատաղությունից դողալով։

Հյուրասենյակը դղրդում էր տաք օդի մեջ։

— Հո չե՞մ կարող զանգահարել ու ասել, որ ես հիվանդ եմ։

— Ինչո՞ւ։

«Որովհետեւ վախենում եմ,— մտածեց նա։— Երեխայի պես հիվանդ եմ ձեւանում եւ վախենում եմ զանգահարել, քանզի գիտեմ, թե ինչով կվերջանա հեռախոսային այդ կարճ խոսակցությունը։ «Այո, հրկիզապետ, այժմ արդեն լավ եմ զգում։ Երեկոյան ժամը տասին կլինեմ աշխատանքի»։

— Դու բոլորովին էլ հիվանդ չես,— ասաց Միլդրեդը։

Մոնթագը հենվեց անկողնուն։ Ձեռքը խոթեց բարձի տակ։

Գիրքն այնտեղ էր։

— Միլդրեդ, ի՞նչ կասես, եթե միառժամանակ աշխատանքը թողնեմ։

— Ինչպե՞ս։ Դու ուզում ես հրաժարվել ամեն ինչի՞ց։ Այսքան տարվա աշխատանքից հետո՞։ Միայն այն պատճառով, որ ինչ֊որ կին իր գրքերի հետ…

— Եթե դու նրան տեսնեիր, Մի՛լլի…

— Ես նրա հետ գործ չունեմ։ Թող գրքեր չպահեր։ Ինքն է մեղավոր։ Հարկավոր էր նախապես մտածել։ Ատում եմ նրան։ Նա քեզ լրիվ շեղել է, եւ չենք էլ հասցնի աչքներս թարթել, երբ կհայտնվենք փողոցում՝ ո՛չ տանիք կունենանք գլխավերեւում, ո՛չ աշխատանք, ոչինչ։

— Դու այնտեղ չես եղել, դու չես տեսել,— ասաց Մոնթագը։— Եթե այդ կինը հրաժարվեց հեռանալ այրվող տնից, ուրեմն գրքերում ինչ֊որ բան կա, որը մենք նույնիսկ չենք պատկերացնում։ Չի կարող չլինել։ Մարդը առանց պատճառի մահվան չի գնա։

— Պարզապես մտագար է եղել։

— Ոչ, առողջ էր։ Ինչպես ես եւ դու։ Գուցե՝ մեզնից էլ առողջ։ Իսկ մենք նրան այրեցինք։

— Այդ ամենը կանցնի, կմոռացվի։

— Ո՛չ, չի անցնի, չի մոռացվի։ Դու երբեւէ տեսե՞լ ես հրդեհից այրված տուն։ Մի քանի օր շարունակ մխում է։ Իսկ այս հրդեհը ես չեմ կարող հանգցնել մինչեւ իմ կյանքի վերջը։ Աստվա՜ծ իմ, ինչպես էի ջանում դուրս մղել նրան իմ հիշողությունից։ Ամբողջ գիշերը տանջվում էի։ Քիչ մնաց խելքս թռցնեմ։

— Այդ մասին պետք է նախապես մտածեիր, մինչեւ հրկիզող դառնալդ։

— Մտածե՜լ,— բացականչեց նա։— Մի՞թե ես ընտրելու հնարավորություն ունեի։ Իմ պապն ու հայրը հրկիզող են եղել։ Ես նույնիսկ երազում ինձ հրկիզող էի պատկերացնում։

Հյուրասենյակից լսվում էր պարային երաժշտություն։

— Այսօր ցերեկային հերթափոխի ես,— հիշեցրեց Միլդրեդը։— Դու պարտավոր էիր գնալ դեռ երկու ժամ առաջ։ Ես հենց նոր գլխի ընկա։

— Հարցը միայն այդ կնոջ մահը չէ,— շարունակեց Մոնթագը։— Անցած գիշեր ես մտածում էի, թե որքան նավթ եմ ծախսել այս տասը տարիների ընթացքում։ Մեկ էլ մտածում էի գրքերի մասին։ Եվ առաջին անգամ հասկացա, որ յուրաքանչյուր գրքի ետեւում մարդ է կանգնած։ Նա մտածել է, մտքեր է հղացել, անհաշիվ ժամանակ է վատնել, որ դրանք հանձնի թղթին։ Իսկ նախկինում երբեք մտքովս էլ չէր անցնում։

Նա վեր ցատկեց անկողնուց։

— Գուցե ինչ֊որ մեկն իր ողջ կյանքը վատնել է, որպեսզի գրի առնի իր մտածումների, իր տեսածի գոնե մի մասը։ Իսկ հետո գալիս եմ ես, եւ փո՜ւ, երկու րոպեում ամեն ինչ մոխրի է վերածվում։

— Հանգիստ թող ինձ,— ասաց Միլդրեդը։— Ես ի՞նչ մեղք ունեմ։

— Շատ լավ, քեզ հանգիստ կթողնեմ։ Բայց ինչպե՞ս հանգիստ թողնեմ ինձ։ Ո՛չ, չի կարելի մեզ հանգիստ թողնել։ Մենք կարիք ունենք անհանգստանալու։ Որքա՞ն ժամանակ է անցել այն օրից, երբ վերջին անգամ իսկապես հուզվել ես ինչ֊որ նշանակալի, կարեւոր բանից։

Եվ հանկարծ Մոնթագը լռեց։ Նա մտաբերեց անցած շաբաթվա պատահարը, դեպի վեր, մթությանը հառած երկու լուսնաքար, էլեկտրոնային աչքով փողրակ—օձը եւ երկու անդեմ մարդ՝ ատամների արանքում սեղմած սիգարետներ։ Այո՛, այն Միլդրեդին ինչ֊որ բան հուզել էր, բայց նա ուրիշ Միլդրեդ էր, այնպես խոր պահ մտած այս մեկի մեջ, որ այդ երկուսը ոչ մի ընդհանրություն չունեն։ Նրանք երբեք չեն հանդիպել, չեն ճանաչում իրար։

Նա դեմքը շրջեց։

Հանկարծ Միլդրեդն ասաց․

— Դու նպատակիդ հասար։ Տե՛ս, թե ով է մոտենամ տանը։

— Ինձ համար միեւնույն է։

— «Փյունիկ» մակնիշի մեքենա, մեջը սեւ բաճկոնավոր, թեւքին՝ նարնջագույն օձ։ Այստեղ է գալիս։

— Հրկիզապետ Բիթի՞ն է։

— Այո՛, հրկիզապետ Բիթին։

Մոնթագը տեղից չշարժվեց։ Նա կանգնել էր՝ հայացքը հանդիպակաց սպիտակ սառը պատին։

— Ներս թող։ Ասա, որ հիվանդ եմ։

— Ինքդ ասա։— Միլդրեդը իրար անցած չափչփում էր սենյակը, երբ հանկարծ, աչքերը չռեց ու քարացավ տեղում։ Մուտքի դռան խոսափողը ցածրաձայն տվեց իր անունը․ «Միսիս Մոնթագ, միսիս Մոնթագ, ձեզ են հարցնում, ձեզ են հարցնում։ Միսիս Մոնթագ, միսիս Մոնթագ, ձեզ են հարցնում»։ Խոսափողը լռեց։

Մոնթագը ստուգեց՝ արդյոք գիրքը լա՞վ է թաքցված բարձի տակ, անշտապ անկողին մտավ ու վերմակը քաշեց կրծքին։

Սթափվելով՝ Միլդրեդը շարժվեց դեպի դուռը, հրկիզապետ Բիթին, ձեռքերը գրպանները խոթած, դանդաղ քայլերով մտավ ներս։

— Անջատեք «ազգականներին»,— ասաց նա՝ չնայելով տանտերերին։

Միլդրեդն իսկույն նետվեց դուրս․ հյուրասենյակում լռեց աղմուկը։

Ընտրելով հարմարավետ աթոռը, Բիթին նստեց։ Նրա կարմիր դեմքը պահում էր ամենախաղաղ արտահայտությունը։ Նա անշտապ լիքը լցրեց պղնձակուռ ծխամորճը, վառեց եւ բաց թողեց ծխի մի մեծ քուլա։

— Որոշեցի տեսության գալ հիվանդին։

— Ինչպե՞ս կռահեցիք, որ հիվանդ եմ։

Բիթին ժպտաց սովորականի նման՝ բացելով վարդագույն լնդերը եւ մանրիկ, շաքարի պես սպիտակ ատամները։

— Ես զգում էի, որ այդպես է լինելու։ Գիտեի, որ մի գիշերով արձակուրդ կխնդրեք։

Մոնթագը նստեց անկողնում։

— Ի՞նչ կա որ,— ասաց Բիթին,— հանգստացեք։

Նա ձեռքին պտտեցնում էր անբաժան վառիչը, որի կափարիչին երեւում էր «Երաշխավորվում է մեկ միլիոն բռնկում» մակագրությունը։ Բիթին ցրված վառում հանգցնում էր քիմիական լուցկին, վառում էր, անփույթ արտասանում մի քանի խոսք, նայում պստլիկ բոցին, նորից հանգցնում, կրկին վառում, հանգցնում ու նայում, թե ինչպես է օդի մեջ հալվում ծխի բարակ քուլան։

— Ե՞րբ եք մտադիր ապաքինվել,— հարցրեց նա։

— Վաղը։ Գուցե վաղը չէ մյուս օրը։ Հաջորդ շաբաթվա սկզբում։

Բիթին մերթընդմերթ փստացնում էր ծխամորճը։

— Յուրաքանչյուր հրկիզող վաղ թե ուշ բախվում է դրան։ Կողմնորոշվելու համար նրանք օգնության կարիք ունեն։ Անհրաժեշտ է, որ իմանան իրենց մասնագիտության պատմությունը։ Առաջներում նորակոչիկներին բացատրում էին, իսկ հիմա՝ ոչ։ Եվ շա՜տ ափսոս, փո՜ւ, միայն հրկիզապեններն են տակավին հիշում հրկիզային գործի պատմությունը։— Նորից փո՜ւ արեց։— Հիմա ձեզ կլուսավորեմ։

Միլդրեդը անհանգիստ շարժվեց աթոռին։

Բիթին ավելի հարմար տեղավորվեց, մի ամբողջ րոպե նա նստած էր լուռ ու մտախոհ։

— Ինչպե՞ս սկսվեց այդ ամենը,— կհարցնեք դուք,— նկատի ունեմ մեր աշխատանքը, որտե՞ղ, ե՞րբ եւ ինչո՞ւ։ Իմ կարծիքով՝ սկսվեց մոտավորապես, այսպես կոչված, քաղաքացիական պատերազմի շրջանում, թեպետ մեր կանոնագիրքը հավաստում է, որ ավելի վաղ է հիմնադրվել։ Սակայն իսկական ծաղկումը սկսվեց այն ժամանակ, երբ լուսանկարչությունը լայնորեն տարածվեց։ Իսկ հետագայում էլ՝ քսաներորդ դարասկզբին, կինոն, ռադիոն, հեռուստատեսությունը։ Զարկ տրվեց զանգվածային արտադրությանը։

Մոնթագը անշարժ նստած էր անկողնում։

— Եվ քանի որ դարձավ զանգվածային, ուրեմն՝ հասարակացավ,— շարունակեց Բիթին։— Ինչ—որ ժամանակ գիրք կարդում էին միայն քչերը, այստեղ, այնտեղ, տարբեր վայրերում։ Այդ պատճառով էլ գրքերը կարող էին բազմազան լինել։ Աշխարհն ընդարձակ էր, բայց երբ նեղվածք սկսվեց աչքերի, արմունկների, բերանների առատությունից, երբ բնակչությունը կրկնապատկվեց, եռապատկվեց, քառապատկվեց՝ կինոնկարների, ռադիոհաղորդումների, ամսագրերի, գրքերի մակարդակն իջավ, համահարթվեց։ Ծամոնի պես մի բան դարձավ։ Դուք ինձ հասկանո՞ւմ եք, Մոնթագ։

— Թվում է՝ այո,— պատասխանեց Մոնթագը։

Բիթին ուշադիր նայում էր օդի մեջ հալվող ծխի գալարներին։

— Փորձենք պատկերացնել տասնիններորդ հարյուրամյակի մարդուն՝ իր ձիերով, շներով, կառքերով, կյանքի դանդաղ ընթացքով։ Հաջորդում է քսաներորդ դարը, արագընթաց ժամանակ։ Գրքերը դառնում են փոքրածավալ։ Համառոտ հրատարակություններ։ Վերապատմություն։ Ծաղկաքաղ։ Մի՛ երկարաբանեք։ Շուտ դեպի վերջաբան։

— Շուտ դեպի վերջաբան,— գլխով արեց Միլդրեդը։

— Դասականների ստեղծագործությունները կրճատվում են մինչեւ տասնհինգ րոպեանոց ռադիոհաղորդում։ Հետո ավելի շատ են սեղմվում՝ տեքստի մի սյունակ, որը կարելի է աչքի անցկացնել երկու րոպեում, ապա է՛լ ավելի՝ տասը—քսան տող հանրագիտարանային բառարանում։ Իհարկե, ես չափազանցնում եմ։ Բառարանները գոյություն ունեին տեղեկությունների համար։ Քիչ մարդիկ չկային, որոնց ծանոթությունը «Համլետին» (դուք Մոնթագ, իհարկե, քաջ գիտեք այդ վերնագիրը, իսկ ձեզ համար, միսիս Մոնթագ, դա հավանորեն, սոսկ աղոտ կերպով ծանոթ անուն է), ահա, ուրեմն, քիչ մարդիկ չկային, որոնց ծանոթությունը «Համլետին» սահմանափակվում էր ժոզովածուում մի էջանոց համառոտ վերապատմությամբ, որը սնապարծորեն ազդարարում էր․ «Վերջապես դուք կարող եք կարդալ բոլոր դասականներին։ Ետ մի՛ մնացեք ձեր հարեւաններից»։ Հասկանո՞ւմ եք, մանկասենյակից ուղիղ քոլեջ, իսկ հետո՝ ետ դեպի մանկասենյակ։ Ահա ձեզ մտավոր կաղապարը, որ իշխում էր վերջին հինգ կամ ավելի հարյուրամյակներում։

Միլդրեդը կանգնեց եւ սկսեց քայլել սենյակում՝ իրերն աննպատակ վերադասավորելով։ Նրա վրա ուշադրություն չդարձնելով՝ Բիթին շարունակեց․

— Իսկ այժմ արագ պտտեք ժապավենը, Մոնթագ։ Ավելի արագ։ Քլիք։ Փիք։ Ֆլիք։ Այստեղ, այնտեղ, եռանդով, արագ, այսպես, այնպես, վերեւ, ներքեւ։ Ո՞վ, ի՞նչ, որտե՞ղ, ինչպե՞ս, ինչո՞ւ։ Ա՜խ, օ՜հ։ Դրը՜խկ, թրը՜խկ, շրը՜խկ, շրը՜մփ։ Զը՜նգ, զրը՜նգ, դրը՜նգ։ Կրճատե՛ք, սեղմե՛ք։ Վերապատմության վերապատմում։ Վերապատմության վերապատմումների ծաղկաքաղ։ Քաղաքականությո՞ւն։ Մի սյունակ, երկու դարձվածք, մի վերնագիր։ Եվ մի րոպե հետո ամեն ինչ արդեն ջնջվում է հիշողությունից։ Պտտեք մարդկային բանականությունը կատաղի հողմամրրիկի մեջ, արա՛գ, արա՛գ՝ հրատարակիչների, գործամոլների, հաղորդավարների ձեռքերով, այնպես, որ կենտրոնախույս ուժը դեն նետի ավելորդ, անպետք, անօգուտ բոլոր մտքերը…

Միլդրեդը մոտեցավ եւ սկսեց կարգի բերել անկողինը։ Մոնթագը վախից սրսփաց։ Սիրտը նվաղեց, երբ կնոջ ձեռքերը կպան բարձին։ Ահա նա քաշում է իր ուսից, փորձելով մի փոքր բարձրացնել, որ ինչպես հարկն է թափ տալով բարձը, նորից մեջքի ետեւը դնի։ Հիմա գուցե կգոռա ու զարմանքից կչռի աչքերը կամ պարզապես, ձեռքը խոթելով բարձի տակ, կհարցնի՝ «Սա ի՞նչ է» եւ հուզիչ միամտությամբ ցույց կտա թաքցրած գիրքը։

— Դպրոցներում ուսուցման ժամկետը կրճատվում է, կարգապահությունն ընկնում է, փիլիսոփայությունը, պատմությունը, լեզուները դուրս են մղվում։ Անգլերենն ու ուղղագրությունը աստիճանաբար անուշադրության են մատնվում, եւ վերջնականապես դադարեցվում է դրանց դասավանդումը։ Կյանքը կարճ է։ Ի՞նչ է հարկավոր մարդուն։ Ամենից առաջ՝ աշխատանք, իսկ աշխատանքից հետո՝ զվարճություն, որ ամեն քայլափոխի սրտիդ ուզածի չափ կա, միայն վայելիր։ Ուրեմն էլ ինչի՞ է պետք ինչ֊որ բան սովորել, բացի կոճակը սեղմելու, անջատիչի բռնակը քաշելու, պնդօղակը ամրացնելու, հեղույսը տեղը գցելու կարողությունից։

— Թող թարձը կարգի բերեմ,— ասաց Միլդրեդը։

— Հարկավոր չէ,— ցածր ասաց Մոնթագը։

— Կայծակ—ճարմանդը փոխարինեց կոճակին, եւ ահա արդեն պակասում է ավելորդ մի կես րոպեն, որպեսզի ինչ֊որ բանի մասին մտածես, երբ լուսաբացի փիլիսոփայական եւ այդ պատճառով էլ թախծոտ ժամին հագնվում ես։

— Դե, թո՛ղ,— կրկնեց Միլդրեդը։

— Հեռացի՛ր,— ասաց Մոնթագը։

— Կյանքը դառնում է համատարած կարուսել, Մոնթագ։ Գոռում—գոչյուն—դղրդյուն։ Շրը՛մփ, դրը՛խկ, շրը՛խկ։

— Շրըխկ…,— բացականչեց Միլդրեդը, քաշքշելով բարձը։

— Դե՛, վերջապես ինձ հանգիստ թող,— հուսահատված գոռաց Մոնթագը։

Բիթին զարմանքից չռեց աչքերը։

Միլդրեդի ձեռքը քարացել էր բարձի տակ։ Նրա մատները շոշափում էին գրքի կազմը, դեմքի սովորական արտահայտությունն սկսեց փոխվել, նախ հետաքրքրասիրություն հայտնվեց, ապա՝ շփոթմունք… Շրթունքները բացվեցին… Հիմա կհարցնի…

— Վե՛րջ դրամային, թող թատրոնում մնա սոսկ կլոունադան, իսկ սենյակները կահավորեք ապակե պատերով, եւ թող դրանցից դուրս հորդեն գունագեղ հրավառություններ, թող միախառնվեն գույները, ինչպես գույնզգույն թղթերի բույլեր կամ ինչպես արյունը, կամ խերեսը, կամ սոտեռնը։ Դուք, իհարկե, սիրում եք բեյսբոլ, Մոնթագ։

— Բեյսբոլը հիանալի խաղ է։

Այժմ Բիթին գրեթե անպարտելի էր, նրա ձայնը հնչում էր ինչ֊որ հեռու տեղից, ծխի թանձր վարագույրի ետեւից։

— Այս ի՞նչ է,— համարյա հիացմունքով բացականչեց Միլդրեդը։ Մոնթագը ծանրորեն հենվեց նրա ձեռքին։— Այս ի՞նչ է։

— Նստի՛ր,— կոպտորեն բղավեց Մոնթագը։ Միլդրեդը ետ ցատկեց։ Նրա ձեռքերը դատարկ էին։— Ինչ է, չե՞ս տեսնում, որ զրուցում ենք։

Բիթին շարունակեց, կարծես ոչինչ չէր պատահել։

— Գնդախաղ սիրո՞ւմ եք։

— Այո։

— Իսկ գո՞լֆ։

— Գոլֆը սքանչելի խաղ է։

— Բասկետբո՞լ։

— Հիասքա՜նչ է։

— Բիլիա՞րդ, ֆուտբո՞լ։

— Լավ խաղեր են։ Բոլորն էլ լավ են։

— Հնարավորին չափ շատ սպորտ, խաղեր, զվարճալիքներ․ թող միշտ մարդը լինի ամբոխի մեջ, այդ ժամանակ նա կարիք չի զգա մտածելու։ Կազմակերպեցեք, ուրեմն, կազմակերպեցեք նորանոր մարզաձեւեր, աստվածացրեք սպորտը։ Ավելի շատ պատկերազարդ գրքեր։ Ավելի շատ կինոնկարներ։ Իսկ մտավոր սնունդ ավելի ու ավելի քիչ։ Արդյունքում՝ ինչ֊որ անհանգստություն։ ճանապարհները հեղեղված են մարդկանցով, որոնք ինչ֊որ տեղ են ձգտում, միեւնույն է, թե ուր։ Բենզինի աղետից խուճապահար փախչողներ։ Քաղաքները վեր են ածվել տուրիստական ճամբարների, մարդիկ՝ քոչվոր հորդաների, որոնք տարերայնորեն խռնվում են մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ, ինչպես ծովը մակընթացության եւ տեղատվության ժամանակ, եւ ահա այսօր նա գիշերում է այն սենյակում, որտեղ դրանից առաջ գիշերել եք դուք, իսկ նախօրեին՝ ես։

Դուռը շրխկացնելով Միլդրեդը դուրս եկավ։ Հյուրասենյակում «մորաքույրերը» հռհռում էին «մորեղբայրների» վրա։

— Այժմ քննարկենք մեր քաղաքակրթության ներսում գտնվող տարբեր մանր խմբավորումների հարցը։ Որքան շատ է բնակչությունը, այնքան շատ են այդպիսի խմբավորումները։ Զգուշացեք վիրավորել նրանցից որեւէ մեկին՝ շների կամ կատուների սիրահարներին, բժիշկներին, փաստաբաններին, առեւտրականներին, պետերին, մորմոններին, բապտիստներին, ունիթորներին, չինացի, շվեդ, իտալացի, գերմանացի վտարանդիների հետնորդներին, տեխասցիներին, բրուկլինցիներին, իռլանդացիներին, Օրեգոն կամ Մեխիկո նահանգների բնակիչներին։ Գրքերի, պիեսների, հեռուստահաղորդումների հերոսները չպետք է հիշեցնեն իրական նկարիչների, քարտեզագիրների, մեխանիկների։ Հիշեցեք, Մոնթագ, որքան ընդարձակ է շուկան, այնքան ավելի պետք է խուսափել բախումներից, բոլոր այդ խմբավորումների ու խմբերի հետ հարկավոր է հաշվի նստել, աստված մի արասցե, որ որեւէ կերպ դիպչեք նրանց շահերին։ Չարամիտ գրողներ, փակեցեք ձեր գրամեքենաները։ Նրանք այդպես էլ արեցին։ Հանդեսները վերածվեցին քաղցր—մաղցր շողոքորթության։ Գրքերը՝ քաղցրացված կեղտաջրերի։ Այդպես էին պնդում քննադատները՝ այդ անիծյալ պճնամոլները։ Զարմանալի չէ, ասում էին նրանք, որ ոչ ոք գիրք չի գնում։ Բայց ընթերցողը հիանալի գիտեր՝ ինչ է հարկավոր իրեն եւ, պտտվելով զվարճությունների հողմի մեջ, նախընտրեց կոմիքսները։ Իհարկե, նաեւ սեքս հրատարակությունները։ Այսպիսի բաներ, Մոնթագ։ Եվ այս ամենը տեղի ունեցավ առանց կառավարության միջամտության։ Գրավոր կարգադրություններով չսկսվեց, ոչ էլ հրամաններով ու գրաքննչական սահմանափակումներով։ Ամենեւին։ Տեխնիկան, զանգվածային սպառումը եւ նույն այդ խմբերի գործադրած ճնշումն էր, որ, փա՜ռք տիրոջը, հանգեցրեց ներկա վիճակին։ Այժմ նրանց շնորհիվ դուք կարող եք միշտ երջանիկ լինել, ձեր քեֆին կարդացեք կոմիքսները, սիրային տարբեր խոստովանանքներ եւ առեւտրա—ռեկլամային հրատարակություններ։

— Բայց այդտեղ ի՞նչ գործ ունեն հրկիզողները,— հարցրեց Մոնթագը։

— Օ՜հ,— Բիթին հակվեց առաջ՝ թեթեւ ծխամշուշով պարուրված։— Դե, դա շատ հեշտ է բացատրել։ Երբ դպրոցներն սկսեցին հետազոտողների, քննադատների, գիտնականների եւ արվեստի մարդկանց փոխարեն պատրաստել ավելի ու ավելի շատ վազորդներ, ցատկորդներ, ձիարշավորդներ, փինաչիներ, գռփողներ, թալանչիներ, օդաչուներ եւ լողորդներ, «ինտելեկտուալ» բառը արդարացիորեն դարձավ հայհոյանք։ Մարդ միշտ սարսափում է արտասովորից։ Հապա հիշեցեք՝ ձեր դասարանում հավանաբար որեւէ բացառիկ ընդունակությունների տեր տղա կար։ Նա բոլորից լավ էր արտասանում եւ բոլորից շատ էր պատասխանում դասերին, մինչդեռ մյուսները նստում էին քարե արձանի պես եւ սրտի խորքում ատում նրան։ Դասերից հետո դուք ո՞ւմ եք ծեծել ու չարչարել, եթե ոչ այդ «բացառիկ» տղային։ Մենք բոլորս պետք է լինենք միանման։ Ոչ թե ազատ ու իրավահավասար ծննդյան օրվանից, ինչպես ասված է սահմանադրության մեջ, այլ պարզապես բոլորս պետք է դառնանք միանման։ Թող մարդիկ կիսած խնձորի պես նմանվեն միմյանց։ Այդ ժամանակ բոլորը երջանիկ կլինեին, քանզի հսկաներ չէին լինի, իսկ նրանց կողքին մյուսներն իրենց ոչնչությունը չէին զգա։ Այսպես։ Իսկ գիրքը լիցքավորված հրացան է՝ հարեւանի տանը։ Հարկավոր է այրել, լիցքաթափել հրազենը, սանձահարել մարդկային բանականությունը։ Ի՞նչ իմանաս՝ վաղն ո՞վ կդառնա շատ կարդացած մարդու հերթական թիրախը։ Գուցե ե՞ս։ Բայց ես այդ հասարակությանը տանել չեմ կարող։ Եվ ահա, երբ ողջ աշխարհում տներն սկսեցին կառուցել չհրկիզվող նյութերից, ու այլեւս անհրաժեշտություն չկար այն աշխատանքին, ինչ նախկինում կատարում էին հրշեջները (նրանք հանգցնում էին հրդեհները, երեկ դուք իրավացի էիք, Մոնթագ), այդ ժամանակ հրշեջների վրա դրվեցին նոր պարտականություններ՝ դարձրին մեր անդորրի պահապաններ։ Նրանց մեջ, ինչպես կիզակետում, կենտրոնացել է ուրիշներից ցածր երեւալու՝ միանգամայն հասկանալի եւ օրինական մեր սարսափը։ Նրանք դարձան մեր պաշտոնական գրաքննիչները, դատավորներն ու դատավճիռն ի կատար ածողները։ Նրանք, այսինքն՝ դու եւ ես, Մոնթագ։

Հյուրասենյակի դուռը բացվեց, եւ շեմքին հայտնվեց Միլդրեդը։ Նա նախ Բիթիին նայեց, ապա՝ Մոնթագին։ Նրա ետեւում, հյուրասենյակի պատերին, թմբուկների, տամտամների եւ ծնծղաների խուլ հարվածների նվագակցությամբ, թշշում եւ ճայթում էին կանաչ, դեղին ու նարնջագույն հրավառություններ։ Միլդրեդի ջուրթերը շարժվում էին, նա ինչ֊որ բան էր ասում, բայց աղմուկը խլացնում էր նրա ձայնը։

Բիթին ծխամորճը թափ տվեց վարդագույն ափի մեջ եւ սկսեց զննել մոխիրը, ասես դրանում ինչ֊որ գաղտնի իմաստ կար, որին պետք է խորամուխ լիներ։

— Դուք պետք է հասկանաք, թե ինչ հսկայական է մեր քաղաքակրթությանը։ Այնքան մեծ է, որ չենք կարող դրա կազմի մեջ մտնող խմբերի շրջանում թույլ տալ հուզումներ ու դժգոհություն։ Հարցրեք ինքներդ ձեզ՝ ամենից շատ ինչի՞ ենք ծարավի։ Երջանկության, այդպես չէ՞։ Ողջ կյանքում հենց միայն այդ չե՞ք լսել։ Մենք ուզում ենք երջանիկ լինել, ասում են մարդիկ։ Մի՞թե նրանք երջանիկ չեն։ Մի՞թե նրանց չենք պահում հավերժական շարժման մեջ, մի՞թե հնարավորություն չենք ընձեռում զվարճանալու։ Չէ՞ որ մարդն ապրում է հենց դրա՝ հաճույքների, սուր զգացողությունների համար։ Համաձայնեցեք, մեր մշակույթը լիուլի տալիս է նման հնարավորություն։

— Այո՛։

Դռների մեջ կանգնած Միլդրեդի շրթունքների շարժումից Մոնթագը գուշակեց, թե ինչի մասին է խոսում։ Սակայն ձգտում էր չնայել նրան՝ վախենալով, որ Բիթին կշրջվի նույնպես եւ ամեն ինչ կհասկանա։

— Գունամորթներին դուր չի գալիս «Փոքրիկ սեւամորթ Սամբո» գիրքը։ Հարկավոր է այրել։ Սպիտակամորթներին հաճո չէ «Քեռի Թոմասի խրճիթը», նույնպես այրել։ Ինչ—որ մեկը գիրք է գրել, որ ծխելը թոքերի քաղցկեղ է առաջացնում։ Ծխախոտի գործարանատերերը խուճապի մեջ են։ Այրել այդ գիրքը։ Անդորր է հարկավոր, Մոնթագ, անխռով կյանք։ Կորչի՛ այն ամենը, ինչ տագնապ է ծնում։ Հարկավոր է նետել վառարանի մեջ։ Հուղարկավորությանները վհատեցնում են, հեթանոսական ծե՞ս են։ Վերացնել հուղարկավորությունները։ Մահվանից հինգ րոպե հետո մարդ արդեն «մեծ ծխնելույզի» ճանապարհին է։ Ողջ երկրում դիակիզարանները սպասարկվում են ուղղաթիռներով։ Մահվանից տասը րոպե անց մարդուց մնում է մի պտղունց սեւ փոշի։ Չպետք է սգանք մեռյալներին։ Մոռանանք նրանց։ Այրել, մոխրացնել եղած—չեղածը։ Կրակը այրում է, կրակը մաքրում է։

Միլդրեդի թիկունքին հյուրասենյակի հրացոլքերը մարեցին։ Եվ ինչպիսի՜ երջանիկ զուգադիպություն, զուգընթաց դադարեցին շարժվել նրա շուրթերը։ Մոնթագը ծանրորեն շունչ քաշեց։

— Կողքի տանը մի աղջիկ էր ապրում,— անշտապ ասաց նա։— Նա այլեւս չկա։ Երեւի մեռել է։ Ես նույնիսկ լավ չեմ հիշում նրա դեմքը։ Բայց նա այդպիսին չէր։ Ինչպե՞ս… ինչպե՞ս կարող էր այդ պատահել։

Բիթին ժպտաց։

— Ժամանակ առ ժամանակ պատահում է մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ։ Քլարիս Մըքլելընն է, չէ՞։ Նրանց ընտանիքի մասին մենք տեղյակ ենք։ Հսկողության տակ ենք առել։ Ժառանգականությունը եւ միջավայրը, ես կասեի, հետաքրքրաշարժ բաներ են։ Այնքան էլ դյուրին չէ ազատվել բոլոր տարօրինակ մարդկանցից, մի քանի տարում անհնար է։ Ընտանեկան միջավայրը կարող է ջնջել շատ բան նրանից, ինչ ջանում է պատվաստել դպրոցը։ Ահա թե ինչու մենք մշտապես նվազեցնում էինք մանկապարտեզ ընդունվելու տարիքը։ Հիմա երեխաներին կորզում ենք համարյա թե օրորոցից։ Մըքլելընների մասին մենք ահազանգեր էինք ստացել, երբ դեռ ապրում էին Չիկագոյում, բայց բոլորն էլ կեղծ էին դուրս գալիս։ Նրանց տանը գրքեր չէինք գտնում։ Քեռին բարի համբավ չունի, կասկածելիների թվում է, մարդախույս է։ Ինչ վերաբերում է աղջկան, նա դանդաղ գործողության ռումբ էր։ Ընտանիքը ազդել էր նրա ենթագիտակցության վրա․ ես համոզվեցի՝ ծանոթանալով նրա դպրոցական բնութագրին։ Նրան հետաքրքրում էր ոչ թե այն, թե ինչպես է արվում ինչ֊որ բան, այլ թե ինչու եւ ինչի համար։ Իսկ նման հետաքրքրասիրությունը վտանգավոր է։ Միայն թե սկսիր հարցնել՝ ինչու կամ ինչի համար, եւ եթե ժամանակին չկանխես, ապա վերջը կարող է շատ տխուր լինել։ Թերեւս ավելի լավ էր, որ խեղճ աղջիկը մեռավ։

— Այո՛, մեռավ։

— Բարեբախտաբար այդպիսիք հազվադեպ են հանդիպում։ Մենք կարողանում ենք սաղմի մեջ, ամենավաղ շրջանում խեղդել նման միտումները։ Առանց տախտակների ու մեխերի տուն չես կառուցի եւ եթե ուզում ես, որ տունը չկառուցվի, թաքցրու տախտակներն ու մեխերը։ Եթե չես ուզում, որ մարդը դառնանա, վշտանա, ընկճվի քաղաքականության պատճառով, նույն հարցը երկու կողմից տեսնելու հնարավորություն մի՛ ընձեռիր։ Թող տեսնի միայն մեկը, իսկ ավելի լավ է՝ ոչ մեկը։ Թող մոռանա, որ աշխարհում գոյություն ունի պատերազմ։ Եթե կառավարությունն անկարող է, ոչինչ չի հասկանում, հարկերով խեղդում է ժողովրդին, համենայն դեպս, ավելի լավ է, քան եթե ժողովուրդը ըմբոստանա։ Ամենաէականը անդորրն է, Մոնթագ։ Կազմակերպեցեք տարբեր մրցույթներ, օրինակ՝ ո՞վ է ավելի լավ հիշում հանրածանոթ երգերի բառերը, ո՞վ կարող է թվարկել Նահանգների բոլոր գլխավոր քաղաքները կամ ո՞վ գիտե, թե Այովա նահանգը որքան հացահատիկ է տվել անցյալ տարի։ Մարդկանց գլուխները լցրեք անպետք թվերով, խցկեցեք այնքան չնչին փաստեր, մինչեւ որ նրանց սիրտը խառնի, ոչինչ, հետո նրանց կթվա, թե շատ կրթված են։ Նույնիսկ կկարծեն, թե իրենք մտածում են, առաջ են շարժվում, թեպետ իրականում դոփում են տեղում։ Եվ մարդիկ երջանիկ կլինեն, քանի որ փաստերը, որոնցով նրանց գլուխները լցված են, անփոփոխ են։ Սակայն մի տվեք նրանց այնպիսի լպրծուն, անվստահելի, երկիմաստ, կասկածելի նյութ, ինչպիսին փիլիսոփայությունն է կամ սոցիոլոգիան։ Աստված ոչ արասցե, որ նրանք սկսեն եզրակացություններ եւ ընդհանրացումներ անել, կընկնեն մելամաղձության գիրկը։ Այն մարդը, որ ունակ է քանդելու եւ հավաքելու հեռուստատեսային պատը,— իսկ մեր օրերում մեծամասնությունը կարողանում է,— շատ ավելի երջանիկ է նրանից, ով ջանում է չափել եւ հաշվարկել տիեզերքը, քանի որ չի կարելի այն չափել ու հաշվարկել՝ առանց սեփական ոչնչությունն ու մենակությունը զգալու։ Ես գիտեմ, ես փորձել եմ։ Ո՛չ, գրո՜ղը տանի։ Տվեք նրանց զվարճալիքներ, երեկույթներ, մարմնամարզիկներ ու ձեռնածուներ, կրկեսային հանդուգն համարներ, հրթիռային ավտոմեքենաներ, ուղղաթիռ—մոտոցիկլետներ, պոռնոգրաֆիա եւ թմրադեղեր։ Ավելի շատ այն ամենից, ինչը հարուցում է պարզագույն ավտոմատ ռեֆլեքսներ։ Եթե դրաման անբովանդակ է, կինոնկարը՝ անիմաստ, իսկ կատակերգությունը սնամեջ, գրգռեք իմ նյարդերը խլացուցիչ երաժշտությամբ։ Եվ ինձ կթվա, թե պիեսը հուզում է ինձ, չնայած դա ընդամենը ռեակցիա է ձայնային ալիքների հանդեպ։ Բայց ինձ համար միեւնույն է։ Սիրում եմ, երբ ինձ ինչպես հարկն է թափ են տալիս։

Բիթին ոտքի ելավ։

— Իմ գնալու ժամանակն է։ Դասախոսությունն ավարտվեց։ Հուսով եմ, ամեն ինչ պարզաբանեցի։ Մոնթագ, հիշեցեք գլխավորը՝ մենք երջանկության մարտիկներ ենք՝ դուք, ես եւ մյուսները։ Մենք պահպանում ենք մարդկությանը այն խղճուկ խմբակցությունից, որն իր հակասական գաղափարներով եւ տեսություններով բոլորին ուզում է ապերջանիկ դարձնել։ Մենք ամբարտակի պահակներ ենք։ Ամրացե՛ք, Մոնթագ։ Հետեւեցեք, որ մելամաղձի եւ մռայլ փիլիսոփայության հեղեղը չողողի մեր աշխարհը։ Մեր հույսը դուք եք։ Նույնիսկ չեք էլ պատկերացնում, թե որքան անհրաժեշտ եք, թե ես ու դուք որքան հարկավոր ենք այս երջանիկ աշխարհում։

Բիթին սեղմեց Սոնթագի անկենդան ձեռքը։ Նա անշարժ նստած էր անկողնում։ Թվում էր, եթե նրա գլխին փուլ գար առաստաղը, նա չէր շարժվի։ Միլդրեդն այլեւս դռների մեջ չէր։

— Վերջում մի բան էլ ասեմ,— ասաց Բիթին։— Ծառայության ընթացքում ամեն մի հրկիզողի գոնե մեկ անգամ համակում է բուռն հետաքրքրասիրությունը։ Հանկարծ ցանկանում է իմանալ՝ ի՞նչ է գրված այդ գրքերում։ Գիտե՞ք, այնպես է ցանկանում, որ չի կարողանում դիմադրել։ Հավատացե՛ք ինձ, Մոնթագ, Ժամանակին ինքս քիչ գրքեր չեմ կարդացել՝ կողմնորոշվելու համար։ Ես ձեզ ասում եմ՝ գրքերում ոչինչ չկա, չկա այնպիսի մի բան, որին կարելի է հավատալ կամ սովորեցնել ուրիշներին։ Եթե վիպագրություն է, ապա պատմվում է երբեւէ գոյություն չունեցած երեւակայական մարդկանց մասին, կեղծիք, հորինվածք։ Եթե գիտական գրականություն է, ավելի վատ․ մի գիտնականը մյուսին ապուշ է անվանում, մի փիլիսոփան ջանում է ձայնակոխ անել մյուսին։ Բոլորը պատեպատ են զարկվում, ձգտում են մարել աստղերը, խավարեցնել արեւը։ Կարդում ես՝ գլուխդ է պտտվում։

— Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե հրկիզողը պատահաբար, առանց որեւէ չար մտադրության, գիրք վերցնի։

Մոնթագի դեմքով ջղաձիգ դող անցավ։ Բաց դուռը նայում էր նրան, ինչպես հսկա դատարկ աչք։

— Միանգամայն բնական արարք է։ Պարզ հետաքրքրասիրության է, ոչ ավելին,— պատասխանեց Բիթին։— Նման դեպքերում մենք ո՛չ անհանգստանում ենք, ոչ՝ զայրանում։ Թույլ ենք տալիս մի օր պահել գիրքը։ Եթե քսանչորս ժամ հետո ինքը չի այրում, մենք ենք այրում նրա փոխարեն։

— Հասկանալի է,— Մոնթագի բերանը չորացավ։

— Այսքանը, Մոնթագ։ Գուցե ուզում եք դուրս գալ ավելի ուշ, գիշերային հերթափոխի՞։ Այսօր հավանաբար կհանդիպե՞նք։

— Չգիտեմ,— պատասխանեց Մոնթագը։

— Ինչպե՞ս թե,— Բիթիի դեմքին թեթեւ զարմանք հայտնվեց։

Մոնթագը փակեց աչքերը։

— Գուցե կգամ, ավելի ուշ։

— Եթե չգաս, քո պակասը կզգանք,— մտախոհ ասաց Բիթին՝ ծխամորճը դնելով գրպանը։

«Ես այլեւս չեմ գա»,— մտածեց Մոնթագը։

— Դե, ապաքինվեք,— ասաց Բիթին։— Առողջացեք։

Նա շրջվեց ու դուրս ելավ բաց դռնից։

Մոնթագը պատուհանից տեսավ, թե ինչպես ածխասեւ անվադող ունեցող փայլուն դեղնակարմիր բզեզ ավտոմեքենայով Բիթին մեկնեց։

Պատուհանից երեւում էին փողոցներն ու հարթ ճակատներով տները։ Ի՞նչ ասաց մի անգամ Քլարիսը նրանց մասին։ Հիշեց․ «Այլեւս չկան առմուտքեր։ Իսկ քեռիս ասում է, որ նախկինում բոլոր տները ունեին։ Երեկոները մարդիկ նստում էին շեմին, զրուցում, եթե ցանկանում էին, իսկ եթե ոչ՝ լուռ ճոճվում էին ճոճաթոռների մեջ։ Պարզապես նստում էին եւ մտածում ինչ֊որ բանի մասին, կշռադատում։ Ճարտարապետները վերացրել են առմուտքերը, որովհետեւ դրանք իբր փչացնում էին շենքերի ճակատամասերը։ Բայց քեռիս ասում է, որ դա սոսկ պատրվակ է եղել, իրականում չէին ուզում թույլ տալ, որ մարդիկ այդպես նստեին շեմին, հանգստանային, ճոճվեին ճոճաթոռների մեջ, զրուցեին։ Դա վնասակար ժամանց է։ Մարդիկ չափազանց շատ էին զրուցում։ Եվ նրանք մտածելու ժամանակ ունեին։ Այդ պատճառով որոշեցին առմուտքերը ոչնչացնել։

Պարտեզները նույնպես։ Տների շուրջը այլեւս չկան պարտեզներ, որտեղ կարելի լինի նստել։ Հապա նայեցեք կահույքին։ Ճոճաթոռները վերացան, քանի որ չափազանց հարմարավետ էին։ Անհրաժեշտ է, որ մարդիկ ավելի շատ շարժվեն։ Քեռիս ասում է… քեռիս ասում է… քեռիս…»։ Քլարիսի ձայնը մարեց։

Մոնթագը հայացքը կտրեց պատուհանից եւ նայեց կնոջը, նա նստել էր հյուրասենյակում եւ խոսում էր հաղորդավարի հետ, որն իր հերթին դիմում էր նրան։

— Միսիս Մոնթագ,— ասում էր հաղորդավարը, եւ էլի ինչ֊որ բառեր։— Միսիս Մոնթագ, եւ էլի ինչ֊որ բան։ Հատուկ սարքը, որը ձեռք բերեցին հարյուր դոլարով, հարկ եղած պահին ավտոմատ կերպով արտաբերում էր կնոջ անունը։ Դիմելով իր լսարանին՝ հաղորդավարը դադար տվեց, եւ այդ պահին յուրաքանչյուր տան մեջ սարքը հնչեցնում էր տանտիրոջ անունը, իսկ մի այլ հատուկ սարքավորում, համապատասխանաբար, հեռուստաէկրանին փոփոխում էր հաղորդավարի շուրթերի ու դեմքի մկանների շարժումները։ Կասկած չկար, որ հաղորդավարը տան բարեկամն էր, սրտամոտ ծանոթը…

— Միսիս Մոնթագ, իսկ այժմ այստեղ նայեցեք։

Միլդրեդը թեքեց գլուխը, թեպետ ակնհայտ էր, որ չէր լսում։

Մոնթագն ասաց․

— Բավական է այսօր գործի չգնալ, եւ արդեն կարելի կլինի վաղն էլ չգնալ, ընդհանրապես չգնալ։

— Բայց դու հո այսօր կգնա՞ս,— բացականչեց Միլդրեդը։

— Դեռ չեմ որոշել։ Առայժմ մի սոսկալի ցանկություն ունեմ, ուզում եմ ամեն ինչ ջարդ ու փշուր անել։

— Մեքենայով գնա մի քիչ թարմացիր։

— Ո՛չ, շնորհակալություն։

— Բանալիները զարդասեղանի վրա են։ Երբ ես այդպիսի տրամադրության մեջ եմ լինում, միշտ նստում եմ մեքենա եւ մեկնում՝ ուր աչքս կտրի, միայն հնարավորին չափ արագ։ Ժամում իննսունհինգ մղոն սլանալը հիանալի օգնում է։ Երբեմն ողջ գիշեր պտտվում եմ, տուն եմ վերադառնում լուսաբացին, իսկ դու չես էլ իմանում։ Քաղաքից դուրս շատ հաճելի է։ Երբեմն անվի տակ սկյուռ է ընկնում, երբեմն՝ շուն։ Մի քիչ զբոսնիր։

— Ո՛չ, այսօր հարկավոր չէ։ Չեմ ուզում, որ այդ զգացումը ցրվի։ Գրողը տանի, ներսումս ինչ֊որ բան է եռում։ Չեմ հասկանում, թե ինչ է։ Ես այնպե՜ս դժբախտ եմ, այնպե՜ս չարացած, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչու։ Թվում է, փքվում եմ, ուռչում։ Ասես չափազանց շատ բան է հավաքվել մեջս… Թե ինչ, չգիտեմ։ Հնարավոր է, որ նույնիսկ սկսեմ գրքեր կարդալ։

— Բայց չէ՞ որ քեզ բանտ կնստեցնեն։— Կինը այնպես նայեց, կարծես նրանց միջեւ ապակե պատ կար։

Մոնթագը սկսեց հագնվել՝ անհանգիստ շրջելով ննջասենյակում։

— Թերեւս վատ միտք չէ, հարկավոր է բանտարկել ինձ, քանի դեռ որեւէ մեկին չեմ վնասել։ Դու լսեցի՞ր Բիթիին։ Լսեցի՞ր, թե ինչ էր ասում։ Նա ամեն ինչի համար պատասխան ունի։ Եվ իրավացի է, կարեւորը երջանկությունն է։ Զվարճությունն ամեն ինչ է։ Ես լսում էի նրան եւ կրկնում ինքս ինձ․ ո՛չ, ես դժբախտ եմ։

— Իսկ ես երջանիկ եմ,— Միլդրեդը շողարձակ ժպտաց։ — Եվ հպարտ եմ, որ երջանիկ եմ։

— Ես պետք է ինչ֊որ բան անեմ,— ասաց Մոնթագը։— Դեռեւս չգիտեմ՝ ինչ, բայց որեւէ կարեւոր բան։

— Ես ձանձրացել եմ այդ հիմարությունը լսելուց,— ասաց Միլդրեդը եւ կրկին շրջվեց հաղորդավարի կողմը։

Մոնթագը դիպավ ձայնի կարգավորիչին, եւ հաղորդավարը լռեց։

— Միլլի,— սկսեց Մոնթագը ու մի պահ լռեց։— Սա ախր ոչ միայն իմ, այլ նաեւ քո տունն է։ Եվ որպեսզի ազնիվ լինեմ, պետք է քեզ ասեմ։ Վաղուց պետք է ասեի, բայց նույնիսկ ինքս ինձ վախենում էի խոստովանել։ Ես քեզ ցույց կտամ այն, ինչ կլոր տարի թաքցրել եմ։ Տարվա ընթացքում հավաքել եմ, մեկ առ մեկ, գաղտագողի։ Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչու, բայց ահա, մի խոսքով, արել եմ, իսկ քեզ այդպես էլ չեմ ասել…

Նա վերցրեց թիկնաթոռը, անշտապ եւ հանգիստ տարավ նախասենյակ, դրեց մուտքի դռան մոտ, բարձրացավ աթոռին։ Մի րոպե անշարժացավ, ինչպես արձանը պատվանդանին, իսկ Միլդրեդը կողքին կանգնած սպասում էր։ Նա ետ տարավ պատի օդափոխիչ ցանցը, ձեռքը մտցրեց խողովակի մեջ, մի կողմ հրեց մետաղյա մի ցանց եւս ու մի գիրք հանեց։ Առանց նայելու նետեց հատակին։ Կրկին ձեռքը մտցրեց, հանեց եւս երկու գիրք ու նետեց հատակին։ Նա իրար ետեւից դովա էր հանում եւ նետում էր հատակին՝ փոքրածավալ, ստվար, դեղին, կարմիր, կանաչ կազմերով գրքեր։ Երբ վերջինը հանեց, Միլդրեդի ոտքերի առաջ ընկած էր մոտ քսան գիրք։

— Ներիր ինձ,— ասաց նա։— Ես արել եմ առանց մտածելու։ Իսկ հիմա պարզվում է, որ մենք երկուսով այս պատմության մեջ ենք խճճվել։

Միլդրեդը ընկրկեց, ասես իր առջեւ տեսել էր հատակի տակից դուրս ելած բազմաթիվ մկներ։ Մոնթագը լսում էր նրա ընդհատվող շնչառությունը, տեսնում նրա գունատ դեմքը, սառած, չռված աչքերը։ Միլդրեդը նորից ու նորից կրկնում էր Մոնթագի անունը, այնուհետեւ խղճալի հոգոց հանելով վազեց գրքերի կողմը, վերցրեց նրանցից մեկն ու նետվեց խոհանոց՝ աղբայրիչ վառարանի մոտ։

Մոնթագը բռնեց նրան։ Կինը ծղրտում էր եւ ճանկռտելով փորձում դուրս պրծնել։

— Ո՜չ, Մի՜լլի, ո՜չ։ Սպասի՛ր։ Վե՛րջ տուր, խնդրում եմ։ Դու ոչինչ չգիտես… Դե, վե՛րջ տուր…,— նա ապտակեց Միլդրեդին եւ ուսերից բռնելով՝ թափահարեց։

Կինը կրկին տվեց Մոնթագի անունը եւ արտասվեց։

— Մի՚լլի,— ասաց նա։— Լսիր ինձ։ Մի վայրկյան։ Աղաչում եմ։ Այժմ արդեն ոչինչ չենք կարող անել։ Այժմ չենք կարող այրել։ Ես ուզում եմ նախ նայել դրանք, հասկանո՞ւմ ես, գոնե մի անգամ նայել։ Եվ, եթե հրկիզապետն իրավացի է, միասին կայրենք։ Խոսք եմ տալիս, միասին կայրենք։ Դու պետք է օգնես ինձ։

Նա նայեց կնոջ դեմքին։ Բռնեց նրա կզակից։ Զննելով նրա դեմքը՝ Մոնթագը որոնում էր այնտեղ իրեն, որոնում էր հուզող հարցի պատասխանը՝ ինչպե՞ս վարվել։

— Ուզենք թե չուզենք, միեւնույն է, արդեն խճճվել ենք։ Ես քեզնից ոչինչ չեմ խնդրել այս բոլոր տարիներին, բայց այժմ խնդրում եմ, աղաչում եմ։ Մենք պետք է վերջապես ըմբռնենք՝ ինչպես առաջացավ այս թնջուկը՝ դու, այդ քնաբեր դեղահաբերը եւ գիշերային խելահեղ ուղեւորությունները մեքենայով, ես եւ իմ աշխատանքը։ Մենք սրընթաց անդունդն ենք գլորվում, Միլլի, բայց ես չեմ ուզում, գրողը տանի։ Մեզ համար հեշտ չի լինի։ Մենք նույնիսկ չգիտենք ինչից սկսել, բայց փորձենք ինչ֊որ կերպ գլուխ հանել, կշռադատել, օգնել միմյանց։ Նույնիսկ չեմ կարող ասել, թե հենց հիմա որքա՜ն է ինձ անհրաժեշտ քո օգնությունը։ Եթե դու դույզն իսկ սիրում ես ինձ, ապա կսպասես մեկ—երկու օր։ Ահա իմ խնդրանքը, եւ ամեն ինչ կավարտվի։ խոստանում եմ, երդվում եմ։ Եթե ինչ֊որ խելացի բան կա այս գրքերում, թեկուզ մտքի նշույլ համընդհանուր քաոսի մեջ, գուցե եւ կարողանանք փոխանցել ուրիշներին։

Միլդրեդն այլեւս չէր դիմադրում, եւ Մոնթագը բաց թողեց նրան։ Կինը ճոճվելով հեռացավ, ուժասպառ հենվեց պատին, ապա ծանրորեն սահեց հատակին։ Նա լուռ նստել էր հատակին՝ նայելով ցիրուցան գրքերին։ Ոտքը կպավ մի գրքի, եւ նա դանդաղ ետ քաշեց։

— Երեկ այն կինը… Դու այնտեղ չէիր, Միլլի, դու չես տեսել նրա դեմքը։ Քլարիսը նույնպես… Դու երբեք չես խոսել նրա հետ։ Իսկ ես խոսել եմ։ Բիթիի նման մարդիկ վախենում են նրանից։ Չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ են նրանք վախենում Քլարիսից եւ Քլարիսի նմաններից։ Բայց երեկ հերթապահության ժամանակ ես սկսեցի համեմատել Քլարիսին հրակայանի հրկիզողների հետ եւ հանկարծ հասկացա, որ ատում եմ նրանց, ատում եմ ինքս ինձ։ Ես մտածեցի՝ գուցե ավելի լավ կլիներ, եթե հրկիզողներն իրենք իրենց այրեին։

— Գա՜յ։

Շքամուտքի խոսափողը ցաձրաձայն կանչեց․ «Միսիս Մոնթագ, միսիս Մոնթագ, ձեզ են հարցնում, ձեզ են հարցնում»։

Լռություն։

Նրանք վախեցած նայում էին շքամուտքի դռանը, հատակին թափված գրքերի կույտին։

— Բիթին է,— արտասանեց Միլդրեդը։

— Չի կարող պատահել։ Նա չէ։

— Վերադարձել է,— շշնջաց կինը։

Եվ նորից խոսափողի խուլ ձայնը․ «Ձեզ են հարցնում»։

— Պետք չէ դուռը բացել։

Մոնթագը հենվեց պատին, ապա դանդաղ կքելով պպզեց եւ սկսեց շփոթահար ջոկջկել գրքերը՝ վերցնելով մերթ մեկը, մերթ մյուսը։ Նա ողջ մարմնով դողում էր եւ սաստիկ ցանկանում էր կրկին գրքերը թաքցնել օդափոխիչի մեջ։ Բայց գիտեր, որ ուժ չունի մի անգամ եւս հանդիպելու հրկիզապետ Բիթիին։ Նա պպզել էր, հետո պարզապես նստեց հատակին։ Ավելի համառորեն հնչեց խոսափողի ձայնը։ Մոնթագը հատակից վերցրեց հատորիկը։

— Ինչի՞ց սկսենք։— Նա գիրքը կեսից բացեց եւ ուշադիր նայեց։— Կարծում եմ, պետք է սկսել սկզբից…

— Նա ներս կմտնի,— ասաց Միլդրեդը,— եւ գրքերի հետ միասին մեզ էլ կայրի։

Խոսափողը վերջապես լռեց։ Լռություն։ Մոնթագը դռան ետեւում զգաց ինչ֊որ մեկի ներկայությունը, որ կանգնել, սպասում էր, թերեւս ականջ դնում։ Ապա քայլերի ձայներ լսվեցին։ Քայլերը հեռանում էին ճանապարհով։ Հետո անցան մարգագետնի միջով…

— Տեսնենք, թե ինչ է գրված,— ասաց Մոնթագը։ Այդ բառերը նա արտասանեց կմկմալով, ասես կաշկանդվում էր սաստիկ ամոթից։ Արագ թերթելով՝ Մոնթագը աչքի անցկացրեց տասնյակ էջեր, մինչեւ վերջապես կանգ առավ հետեւյալ տողերին․

«Հաշվված է, որ տասնմեկ հազար մարդ, զանազան ժամանակ, գերադասել են մահը, միայն թե չհնազանդվեն եւ չկոտրեն ձուն սուր ծայրից»։

Միլդրեդը նստել էր նրա դիմաց։

— Դա ի՞նչ է նշանակում։ Ախր, ոչ մի իմաստ չկա։ Հրկիզապետը իրավացի էր։

— Սպասի՛ր,— պատասխանեց Մոնթագը։— Նորից սկսենք։ Հե՛նց սկզբից։

Էջեր` 1 2 3